De Stoïcijn In Crisistijd

Momenten van crisis zijn onvermijdelijk. En hoewel de interval tussen crisismomenten verschilt, verschijnen ze regelmatig in de samenleving. Soms is dit in de vorm van een economische crisis, soms in de vorm van een politieke crisis, en andere keren in de vorm van een ‘pandemische’ crisis. Elke crisis op zichzelf is altijd onvoorspelbaar en slaat vaak in als een bom, maar het is duidelijk dat ze met grote frequentie voorkomen.

Ryan Holiday beschrijft in een recent artikel bijvoorbeeld een virus dat van oost naar west verspreid werd, waarbij mensen panikeerden, overheden de grenzen dicht gooiden, en reizen aan banden werd gelegd. Als gevolg hiervan werden evenementen afgelast en zakte de economie in.

Dat klinkt als het coronavirus, toch?

Het zou zeker passen, maar in dit geval ging het om de Pest van Antoninus, die uitbrak in 165 n.Chr. in de regeerperiode van Marcus Aurelius. Miljoenen mensen stierven wereldwijd aan deze ziekte (die 15 jaar duurde!), waaronder de medekeizer van Marcus Aurelius, zijn adoptiebroer Lucius Verus.

De geschiedenis herhaalt zich dus – misschien niet letterlijk, maar zoals Mark Twain zei: het rijmt vaak wel. De crisis die de Pest van Antoninus veroorzaakte lijkt op de huidige coronacrisis, net zoals economische crisissen vaak dezelfde patronen volgen. De exacte details en omstandigheden verschillen misschien, maar hoe mensen zich gedragen en wat ze meemaken is vaak hetzelfde.

Wat doet een stoïcijn in crisistijd?

Maar wat hebben wij hier persoonlijk nou aan, dat we weten dat crisismomenten komen en gaan, en dat ze vaak op elkaar lijken? Dit is voor vrijwel iedereen onder ons de eerste pandemische crisis die wij meemaken. We hebben dus geen persoonlijke ervaring met wat er nu in de samenleving gebeurt.

Dus laten we de vraag als volgt formuleren: Wat doet een stoïcijn gedurende een crisis? Hoe zou een stoïcijn zich moeten gedragen?

Het antwoord is bedrieglijk simpel: wat hij of zij anders ook zou doen. De omstandigheden zijn misschien veranderd, maar dat betekent niet dat ons gedrag ook mee moet veranderen. Alles wat een stoïcijn normaal gesproken zou moeten doen, kan vaak nog steeds. Natuurlijk is dat heel simplistisch gezegd (en zeker niet gemakkelijk), maar het houdt in dat:

– We ons nog steeds kunnen richten op het ontwikkelen en uitoefenen van deugden.

– We nog steeds kunnen proberen om een goed mens te zijn.

– We ons nog steeds kunnen voorbereiden om te incasseren wat geïncasseerd moet worden.

– We ons nog steeds kunnen richten op het omzetten van obstakels naar kansen.

– We nog steeds specifiek kunnen focussen op de dingen die in onze controle zijn, en alles wat niet in onze controle is achterwege kunnen laten.

Dit alles is niet anders in een crisis dan op een normaal, willekeurig moment. We hebben nog steeds controle over hoe we ons gedragen, hoe we de crisis tegemoet willen komen, en wat voor persoon we daarin willen zijn. Dat moeten we zoals altijd dichtbij ons houden.

Het is ook een kwestie van amor fati: het lot deelt ons nu misschien een slechte hand, maar betekent dit dat we daarover moeten klagen en bij de pakken neer gaan zitten? Of betekent het juist dat we het accepteren en bedenken hoe we deze tijd optimaal kunnen benutten?

Wat ook veel waarde kan bieden is het nadenken over wat voor persoon we willen zijn in een crisismoment. Willen we iemand zijn die paniekerig, bang, woest, of angstig is? Of willen we dit moeilijke moment doorstaan met kalmte, vastberadenheid en een opgeheven hoofd? Hierbij kunnen we denken aan het metaforische beeld dat Marcus Aurelius schept in zijn Persoonlijke Notities over de rots waarover de golven breken – al het bruisende water komt rondom deze rots tot rust. Dit is de soort persoon die een crisis niet alleen overleeft, maar er zelfs sterker uitkomt.

Voor de aankomende tijd

Op dit moment weten we niet exact hoe lang deze crisis gaat duren, we weten niet hoe hard we persoonlijk geraakt worden, en wat de economische gevolgen van het coronavirus zijn. Wanneer komt de lockdown tot een einde?, Hebben we over een paar maand onze baan nog wel?, Et cetera. Daarnaast zorgt het voor veel mensen ook voor extra stress in hun persoonlijke situatie. Misschien in de combinatie van werk en kinderen thuis, of het feit dat we onze familie en vrienden niet meer kunnen bezoeken, of misschien iets anders.

Wat we wel weten is dat er momenteel nog geen vaccinatie is, dat er veel onzekerheid heerst over verdere verspreiding, of nieuwe oplevingen van het virus na de lockdown. We weten ook dat veel mensen hard vechten om de gevolgen van het virus tegen te gaan – natuurlijk in de zorg, maar ook in andere beroepen. Maar onder aan de streep zitten we in limbo: we zijn niet hier noch daar, en dat schept veel verwarring, onzekerheid en stress.

Maar dit betekent niet dat we hier onder gebukt voor hoeven te gaan. Als we het willen kunnen we deze tijd gebruiken om ons best te doen, om anderen te helpen, en proberen een goed persoon te zijn. Daar draait het uiteindelijk om.

De Griekse militair en dichter Archilochus schreef in een beroemd vers:

“We stijgen nooit tot het niveau van onze verwachtingen. We zakken af tot het niveau van ons oefenen.”

En dit is dan misschien ook een krachtige uitspraak voor degene die de coronacrisis met een gevoel van amor fati willen benaderen. Als we een praktische filosofie willen uitoefenen, als we de stoïcijnse levenskunst willen toepassen, dan moeten we dit doen door te oefenen. We kunnen een groot ideaalbeeld hebben van onszelf als persoon, maar dat is niet een rol waar we ineens in kunnen stappen – die verwachting maken we nooit waar. Velen malen beter is het dus om deze crisis te gebruiken om te oefenen in de levenskunst.

Maakt dat het huidige moment gemakkelijker? Nee, misschien niet. Maar het spreekt voor zich dat het beter is om deze crisis, dit obstakel, te proberen te benutten en een beter mens te worden, dan in paniek te raken of de huidige tijd onbenut te laten. Wees dus goed, kalm en vastberaden. Houd je aan de regels van officiële instanties. Help jezelf en help anderen. En hopelijk zorgen we er op deze manier voor dat we de crisis niet alleen overleven, maar er ook beter uit komen.

---