Dit artikel is geschreven door Justin Lahaije, student cultuurwetenschappen aan de Universiteit van Maastricht & leerling van het stoïcisme. Hij schreef al eerder op De Nieuwe Stoa over zijn persoonlijke stoïcijnse dagboek, stoïcisme als een filosofie voor het leren, minimalisme voor het brein, en nieuwsgierigheid.
“Hij demonstreerde dat een moedig mens kan leven in opstand tegen het lot en kan sterven in opstand tegen het lot.” Seneca spreekt hier over Cato de Jongere. In een brief aan zijn vriend Lucilius legt Seneca uit dat Cato zich geen slaaf liet zijn van het lot. Of Vrouwe Fortuna, zoals Seneca er vaak naar refereerde. Cato is volgens Seneca volledig vrij vanwege het simpele feit dat alles wat het lot hem kan bieden hem koud laat. Als een bepaald iets in de metaforische handen van het lot ligt, dan kijkt Cato er niet naar om. Om een paar voorbeelden te noemen: het weer, de mening van anderen, financieel succes, en biologische structuur.
Seneca schreef ook over het zijn van een slaaf van andere mensen, door alles te doen wat ze willen, gewoon omdat zij iets hebben dat jij wilt hebben. Een goed voorbeeld is de persoon die een baan heeft enkel voor het geld. Of dat nu uit nood is, vanwege omstandigheden, of vanwege hebzucht maakt dan niet uit. In dit voorbeeld doe je werk dat je niet wilt doen, omdat het ding ‘geld’ dat je wilt hebben in de handen ligt van een ander. En zo spreekt Seneca ook over het lot.
Hoe moet het niet?
Maar wat betekent dat nu precies? En wat kunnen we er tegen doen? Waarom zouden we eigenlijk tegen het lot in willen gaan? Seneca legt uit dat door je niks aan te trekken van het lot je vrijheid wint. Ik zal een voorbeeld geven. Ik stond bij een winkel en vanwege de coronamaatregelen mochten er maar drie klanten tegelijk in de winkel zijn. Het was op dat moment dat ik een klant bij de kassa uitgebreid een verhaal zag vertellen aan de medewerker achter de kassa. Frustratie kwam in me op. Hoe durfde deze man geen rekening te houden met andere mensen?! Nu moet ik wachten! Een koppel verliet de winkel en ik ging naar binnen. Daarna kwam een ander koppel naar binnen. Toen was ik natuurlijk weer gefrustreerd dat er nu vier mensen in de winkel stonden. Hoe durven die mensen de regels niet te volgen?!
Dit is volkomen onzinnig volgens Seneca. Er op terugkijkend vind ik het van mezelf ook onzinnig trouwens. De reden dat dit een goed voorbeeld is komt door de invloed die het lot had op de situatie, en dat ik het lot ook invloed op mij liet hebben. De regels / maatregelen, het aantal klanten, het gedrag van de klanten, het gedrag van de medewerker, et cetera, zijn allemaal bepaald door het lot. Mijn verlangen was: de winkel in kunnen gaan, en dat graag zo snel mogelijk ook. Nou deze dingen, zoals je wel kunt bedenken, hangen af van het lot. De winkel had zomaar dicht kunnen zijn. En er kan van alles zijn dat de snelheid van het winkelen belemmert.
Nu moet ik er wel bij zeggen dat wat dit voorbeeld minder sterk maakt is dat ik me niet anders ging gedragen. Ik werd niet ineens antisociaal. Wat hier gebeurde, gebeurde vooral op het vlak van blijven hangen in negatieve emoties. Desalniettemin had het lot dan toch mijn emoties in haar macht. Het is zeker ook mogelijk voor mensen om van gedrag/acties te veranderen door het lot. Kijk maar eens naar mensen die de criminaliteit in gaan na in aanraking gekomen te zijn met één, of meerdere, tragische gebeurtenis(sen). En dat terwijl ze daarvoor misschien nog wel zo tegen het breken van wetten waren. De stoïcijnen willen ons vertellen dat dat dus niet hoeft. Het lot kan doen wat ze wilt, maar jou kan ze niet dwingen om je principes los te laten of je gemoedsrust te verliezen.
Mocht je nou interesse hebben om meer te weten te komen over wat de stoïcijnen vonden van negatieve emoties, raad ik je aan om John Sellars’ Lessons in Stoicism te lezen. Hierin legt hij uit wat de stoïcijnen in essentie een ‘pre-emotie’ noemde en een ‘na-emotie’. Het verschil tussen ergens van schrikken, en blijven hangen in angst.
Waar komt het nou op neer?
Laten we terug gaan naar Seneca en Cato. Vrijheid is nee zeggen tegen alles wat het lot bepaalt. En alles wat je zelf bepaalt zijn dingen waar je je op moet richten. Dat klinkt heel erg als Epictetus zijn Dichotomie van Controle. Ook Epictetus spreekt over het voorkomen dat je een slaaf van het lot of van anderen wordt door na te gaan wat echt binnen je eigen bereik ligt en wat niet. Dan spreken ze natuurlijk niet over de slaaf zoals we die kennen uit inhumane praktijken. Marcus noemde het ‘slaaf zijn van je eigen impulsen’. Dus wat willen deze heren nou eigenlijk zeggen? Nou, wat ze willen zeggen is iets dat Epictetus eigenlijk een keer letterlijk heeft gezegd: vrijheid bereik je door meester te worden van jezelf. Met andere woorden, als jij bepaalt wat je zegt, doet en denkt, dan ben je vrij. Als je andere mensen, het lot, of impulsiviteit laat bepalen wat je zegt, doet en denkt, dan ben je niet vrij. Daarmee bedoelen ze niet enkel bevelen van andere mensen, maar ze bedoelen ook bijvoorbeeld vervelend gedrag van anderen. Epictetus zegt dat op het moment dat je boos wordt door het gedrag van een ander, dat je in principe je geest aan hen geeft. Zij hebben namelijk de staat van je geest bepaald door hun gedrag. Het doel is dus om zelf de staat van je geest te bepalen.
Om mezelf kalm te houden heb ik in het verleden wel eens een soort meditatie gedaan wanneer de dingen om me heen te druk werden. Ik stelde de binnenkant van mijn hoofd voor als een palmbomenstrand. Tegelijkertijd stelde ik me de buitenwereld voor als stormachtig. Natuurlijk zit er wel een barrière tussen waar de storm niet doorheen kan. Dit is niet zozeer een manier om je van de wereld af te schermen, maar dit is een herinnering. De herinnering dat zelfs al gebeurt er om je heen een heftige discussie, je niet per se daardoor aangeraakt wordt. Ik zeg niet dat dat makkelijk is, maar het is het zeker waard om de techniek uit te proberen. Of om zelf een techniek te ontwikkelen om hetzelfde resultaat te bereiken. Ik stel mezelf ook nog wel eens voor dat er een soort gordijn zit tussen mij en bijvoorbeeld beledigingen. Dan zie ik de woorden van de belediging om de hoofden van die andere mensen heen zweven, zonder dat ze mijn kant op komen. Want die woorden veranderen niet wie ik ben als persoon. Ze hebben enkel laten zien wat iemands mening over mij is. Oftewel, de uitspraak blijft bij hen. Ook Marcus zegt dat de meest rustgevende plek waar je naartoe kunt keren je ziel is. Natuurlijk bedoelt hij dan wel een ziel die gericht is op wat écht belangrijk is volgens de stoïcijnen. Een onrustige ziel vol duistere gedachten is natuurlijk niet de meest ideale plek. Maar de stoïcijnen geven op z’n minst handvatten om je ziel een fijnere plek te maken. Om meer informatie te krijgen over technieken om vrijheid en gemoedsrust te bereiken, raad ik je aan de stoïcijnse leeslijst hier op de website te bekijken.
Dus concluderend: leer door logisch nadenken en redeneren de absolute natuur van hoe de wereld werkt. Daardoor leer je wat het lot bepaalt, en wat jij zelf kunt bepalen. Beweeg mee met deze natuurlijke wetten zonder er een mening over te hebben, aangezien je geen verandering in deze wetten kunt aanbrengen. Een mening hebben over regenachtig weer gaat namelijk de regen niet stoppen. Doe wat binnen je bereik ligt onafhankelijk van het lot. Door dit te doen zal je vrijheid kennen.
Als iets je afgenomen kan worden, was het vanaf het begin al niet van jou. Maar zoals Epictetus zegt: onze mening, beslissingen, acties en ons karakter liggen in ons bereik. Er wordt hier dus niet gesproken over een absolute vrijheid van een godachtig wezen zoals die wel eens in de populaire media wordt neergezet. Er wordt gesproken over realistische vrijheid. Een vrijheid specifiek voor mensen. Maar we zullen er wel wat voor moeten doen. Het is niet zo dat we een knopje om kunnen zetten en dan ineens vrij zijn. We zullen onszelf moeten trainen om vrij te zijn. De sleutel ligt in acceptatie, heldere perceptie en zelfdiscipline. Stel jezelf twee vragen. Wat wil ik, en wie kan mij dat geven? Als wat je wilt een nieuwe auto is, dan kom je uiteindelijk tot de conclusie dat jij die niet per se aan jezelf kan geven, maar dat dat van het lot afhankelijk is. De auto moet allereerst bestaan. Geld moet bestaan. Een manier om geld te verdienen moet bestaan, en mogelijk voor je zijn. Een dergelijk systeem dat je geld kunt ruilen voor producten zoals een auto moet bestaan. Je moet een manier hebben om je geld veilig te stellen van diefstal. En ga zo maar door. Daarom zegt Seneca ook dat alles wat we nodig hebben eigenlijk al in ons bezit is. Redeneren. Door te redeneren kunnen we duidelijkheid krijgen over wat belangrijk is en wat overbodig is. Aldus de stoïcijnen.
Tot slot
Betekent dat nu dat je niets meer moet willen hebben zoals een auto of een fijne vakantie? Het antwoord moet eigenlijk door jou gegeven worden. Wil je vrij zijn voor zover als dat voor een mens mogelijk is? Dan is dit het advies dat de stoïcijnen je geven. Het staat je vrij om te zeggen ‘nee, ik wil niet vrij zijn’ en het staat je ook vrij om te zeggen ‘het stoïcijnse idee van vrijheid slaat nergens op’. Maar neem de ideeën op z’n minst in overweging. Seneca beveelt ons aan om de ideeën van echt wijze mensen in ons op te nemen en begrijpen, om vervolgens de zoektocht naar waarheid en een goed leven voort te zetten. De goede ideeën nemen we met ons mee, en de slechte ideeën vallen af. Maar daarvoor zullen we wel eerlijk en oprecht naar de ideeën moeten kijken. Anderzijds zullen we ook eerlijk en oprecht naar onszelf moeten kijken. Er is een groot aantal redenen waarom een mens namelijk bepaalde ideeën soms niet aanneemt. Houd ook in gedachten dat je ook kunt leren van ideeën die niet kloppend lijken te zijn, zoals ik ook al aangaf in Stoïcisme: De filosofie van het leren.
Een laatste toevoeging aan dit alles dat ik nog wil geven is het volgende. Maak een mens dus geen idool van je. Maar maak hun ideeën een idool voor je. De dingen waar ze voor stonden die jou tot in je diepste raken. Een mens kan fouten maken en zich ondeugdelijk gedragen. Dat zien we al goed als we naar Seneca’s leven kijken. Maar een goed idee van een mens kan blijven bestaan in de hoedanigheid dat deze is bedacht. Dat verandert niet. Ideeën/principes zijn niet onderhevig aan het lot. Blijf bij je principes. Laat het lot je niet beïnvloeden. Als je de keuze maakt om je te laten leiden door goede principes, die voortkwamen uit juist redeneren, kan niets of niemand je nog beïnvloeden om van je eigen gekozen pad af te gaan. Belichaam deze principes, zoals je ze ook belichaamd zag worden in de mensen die een voorbeeld voor je zijn. Verlang alleen naar zaken die binnen je bereik liggen. Heb je principes, verlangens en wereldbeeld helder en redelijk. Zo werk je actief aan je eigen vrijheid.
Wees goed, zolang je nog leeft, zolang je nog kan.
Proficiat voor de tekst. Het is eentje om boven je bed te hangen.
Dankjewel Marco,
Dat vind ik fijn om te horen!
Super stuk, verhelderend.
Hartelijk dank Sietse!