Schets van Epictetus die schrijft in een boek met een kruk over zijn benen.
Uncategorized

Epictetus: Van Slaaf naar Filosoof

Epictetus is naast Marcus Aurelius en Seneca één van drie beroemde stoïcijnse filosofen. Waar Marcus Aurelius bekend staat als de ‘keizer-filosoof’, en Seneca als de leraar van Nero en één van de rijkste personen binnen het Romeinse Rijk, was Epictetus een simpele slaaf. ‘Epictetus’ is dan ook geen echte naam, in het Grieks vertaalt het simpelweg naar ‘verworven’ of ‘verkregen’.

Het leven van Epictetus

Hij werd waarschijnlijk geboren in het hedendaagse Turkije, en werd op jonge leeftijd naar Rome gestuurd als slaaf in het huishouden van Epaphroditus, een belangrijke bestuurder onder keizer Nero. Met goedkeuring van zijn meester begon Epictetus filosofie te studeren, en kreeg hij les onder Musonius Rufus, een belangrijke stoïcijnse filosoof.

Hoewel zijn meester hem toestond om te studeren, was niet alles koek en ei. Het is niet exact bekend hoe het gebeurde, maar Epictetus werd rond deze tijd verlamd – sommige bronnen vertellen dat zijn meester één van zijn benen brak. Andere bronnen geven echter aan dat hij al sinds jongs af aan verlamd was. Hoe dan ook, voor het grootste gedeelte van zijn leven was Epictetus verlamd.

In de periode na de dood van Nero in 68 n.Chr. werd aan Epictetus de vrijheid geschonken. Hierna richtte hij zijn eigen stoïcijnse school op en gaf hij les in Rome. In 93 n.Chr. werd hij, gezamenlijk met alle andere filosofen in de stad, verbannen uit Rome op orders van keizer Domitianus. Epictetus vertrok naar Nikopolis, een stad in het huidige noordwest Griekenland, om daar zijn filosofische school verder te zetten.

Zijn leven staat gekenmerkt door een simpel en armoedig bestaan (vrijwillig gekozen), weinig bezittingen, en eenzaamheid. Pas op late leeftijd startte hij met iets wat een familie voorstelt, door een kind te adopteren en deze samen met een vrouw op te voeden (het is niet bekend of ze ook daadwerkelijk getrouwd waren). Hoewel zijn exacte sterfdatum niet bekend is, overleed hij rond 135 n.Chr.

De werken van Epictetus

Voorkant van het Zakboekje van Epictetus, vertaald door Hein van Dolen.
Het Zakboekje van Epictetus in een moderne Nederlandse vertaling.

Het bijzondere aan het verhaal van Epictetus is dat hij, in tegenstelling tot de andere twee bekende stoïcijnen, nooit een woord op papier heeft gezet. Marcus Aurelius schreef aan zichzelf in de vorm van reflecties, Seneca schreef brieven, langere artikelen, en tragedies die allen wel bedoeld waren voor publicatie, maar Epictetus schreef helemaal niet.

Het is dan ook een geluk dat zijn gedachten en filosofische lessen aan ons zijn overgedragen. De twee werken van Epictetus die we hebben zijn geschreven door een student van Epictetus, Arrianus – meest bekend van de Anabasis, één van de weinige boeken die aan ons zijn overgeleverd over het leven van Alexander de Grote.

Arrianus baseerde de boeken van Epictetus op de studienotities die hij had genomen tijdens de lessen. Deze notities werden in de vroege oudheid al verspreid omdat Marcus Aurelius, waarschijnlijk schrijvend tussen de jaren 160 tot 180 n.Chr., Epictetus vaak citeert en vermelt.

Uiteindelijk compileerde Arrianus twee werken voor Epictetus: de Encheiridion (wat letterlijk ‘handleiding’ of ‘handboekje’ betekent), een samenvatting van de filosofie en uitspraken van Epictetus, en De Colleges (of leergesprekken) in acht boeken, waarvan er slechts vier bewaard zijn.

Voorkant van het boek Verzamelde Werken van Epictetus, vertaald door Gerard Boter.
De Verzamelde Werken van Epictetus, inclusief het ‘zakboekje’ en de colleges.

Epictetus is moeilijker te lezen en te doorgronden dan Marcus Aurelius en Seneca, en daarom is het dan ook aan te raden om bij hen te beginnen. Epictetus’ Handleiding vormt echter een prima leesbare, korte introductie over zijn stoïcijnse filosofie en bevat de kern van zijn denken. (Zie hier voor een selectie van zijn beste citaten.)

Voor degene die na het lezen van de Handleiding verder in de details van Epictetus filosofie willen gaan zijn de De Colleges ook interessant – al blijft het redelijke taaie stof.

Net zoals bij Marcus Aurelius en Seneca zijn er op het internet verschillende gratis vertalingen te lezen. Deze zijn echter niet aan te raden. Vaak zijn de vertalingen ouderwets, oubollig, en te complex om gemakkelijk te kunnen lezen en de materie echt te doorgronden. Daarom is het ook aan te raden een nieuwe, moderne vertaling te kopen. De Handleiding is beschikbaar in een losstaande editie, vertaald door Hein van Dolen. Epictetus complete werk, dus de Handleiding, De Colleges, en een aantal losse fragmenten, is ook beschikbaar in een moderne vertaling door Gerard Boter & Rob Brouwer.

De belangrijkste lessen uit de filosofie van Epictetus

Wat is onder jouw controle? En wat niet?

“Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen maken over dingen waar je geen invloed op hebt.”

Misschien wel de belangrijkste les van het stoïcisme is het onderscheiden tussen zaken waar je wel invloed op hebt en waar je geen invloed op hebt. Deze splitsing van ‘controles’ komt ook steeds terug in het werk van Epictetus. Voor hem was het doel van de stoïcijnse leer dan ook het onderscheid maken tussen de gebieden van invloed en, hierna, ons continu te richten op datgene waar we wel controle over hebben.

Op welke zaken hebben we bijvoorbeeld geen invloed? Onze eigendommen, ons lichaam, onze reputatie, onze roem, en al datgene dat niet voortvloeit uit onze eigen acties. Of zoals Epictetus het zou noemen: ‘externen’.

Waar hebben we wel invloed op? Onze meningen, onze houdingen en reacties, de doelen die we onszelf stellen, wat we willen en wensen, en – in het algemeen – alles dat voortvloeit uit onze eigen acties. Of ‘internen’ zoals Epictetus het zou noemen.

Een belangrijk onderdeel in dit alles zijn onze waarnemingen, hoe wij deze interpreteren en hoe we ze categoriseren. Alles wat we namelijk zien of meemaken is neutraal. Het is echter een intern proces dat de waarneming beoordeelt. Is wat we meemaken goed of slecht? En, als een gevolg, hoe reageren we daarop?

“Wat de mens in verwarring brengt zijn geen feiten, maar de meningen over de feiten.”

Stel je voor dat je collega weer niet zijn of haar werk heeft gedaan. Volgens Epictetus is dit een ‘extern’ iets, we hebben er immers geen invloed op. Dus categoriseren we dit als ‘goed’ of ‘slecht’? Zouden we ons dan boos moeten worden? Gefrustreerd moeten raken? Epictetus zou zeggen dat we hier toch niks aan kunnen doen, dus je zou je geen zorgen moeten maken over hoe je collega is of hoe hij of zij werkt. Het is immers een extern iets en gaat buiten jou om.

Hoe zouden we dan wel moeten reageren op zo’n situatie volgens Epictetus? Als rationele mensen hebben we capaciteit om na te denken over een waarneming voordat we hierop reageren. Het is dus beter als we een moment rust pakken, de waarneming bekijken, en dan pas kiezen hoe we moeten reageren. Op deze manier zullen we inzien wat wel en niet binnen onze invloed is, en welke zaken ‘internen’ en welke ‘externen’ zijn.

Dit is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. Maar het is ook iets wat gemakkelijker is naarmate je vaker oefent. De constante reflectie over hoe je moet reageren, zorgt ervoor dat je eerste reactie, op den duur, niet is wat je doet. De eerste reactie komt nog steeds naar boven, maar door even na te denken en te beseffen hoe je het beste kunt reageren, zorg je ervoor dat je niet volgens je eerste neiging hoeft te handelen.

Nogmaals: de weg naar geluk wordt bereikt door te stoppen je zorgen te maken over dingen waar je geen invloed op hebt.

Beperk wat je wilt en leef gelukkig

Voor Epictetus was beperking van onze verlangens de sleutel tot het hebben van een goed en gelukkig leven. In het stoïcisme wordt vaak een rivier of stromend water als metafoor gebruikt. Enerzijds door te zeggen dat het leven doorgaat, en dat we als individu toch meegesleept worden door het leven zelf. Anderzijds ook om aan te geven dat we niet veel speling hebben in wat er gebeurt. We kunnen proberen te worstelen en te verlangen naar zaken die wij willen en wensen, maar dit heeft geen nut volgens Epictetus. Allereerst zijn de zaken die we verlangen vaak ‘externen’, dus we hebben er überhaupt geen invloed op, en ten tweede leidt het vervullen van onze verlangens niet tot een gelukkig leven. Zodra we één verlangen vervuld hebben, zal er een ander verlangen in de plaats komen.

Epictetus verwoordt het als volgt:

“Je moet niet verlangen dat de dingen gebeuren zoals jij wilt dat ze gebeuren, maar je moet de dingen willen zoals ze gebeuren: dan zal je levensweg gelukkig zijn.”

Zodra we dus willen wat er daadwerkelijk gebeurt – of wat we daadwerkelijk hebben – zullen we gelukkig zijn. In plaats van verlangen naar dingen in de toekomst, leven we in het nu met wat we hebben. Dat is het stoïcijnse recept voor geluk.

Vrijheid zit tussen je oren

Epictetus, die als slaaf de wereld in kwam en pas later in zijn leven vrij werd gelaten, had gedurende een groot gedeelte van zijn leven geen echte vrijheid. Hij had geen geld, geen bezittingen, en mocht niet vrijuit zijn mening en gevoelens uiten. Toch was hij in de stoïcijnse zin welzeker vrij. Echte vrijheid zit volgens hen namelijk tussen je oren.

Dat wil zeggen: leven in slavernij was voor Epictetus niet van belang voor het hebben van een vrij leven. Natuurlijk had hij geen daadwerkelijke controle over zijn lichaam, maar hij had wel controle over zijn reacties, meningen, doelen, en houdingen. Zijn lichaam was in gevangenschap, maar zijn innerlijke ziel was vrij.

In één van zijn colleges somt Epictetus dit gevoel en deze situatie perfect op: “Niemand is vrij die niet zichzelf de baas is.” Hoewel wij allemaal vrij zijn van gevangenschap en slavernij, zijn we niet per se vrij in de zin die Epictetus bedoelt. Als wij niet onszelf onder controle hebben en onze houdingen, meningen, en acties op datgene richten wat binnen onze controle is, dan zijn we überhaupt niet vrij.
Daarom zit vrijheid tussen je oren en heeft het niks te maken met wat er buiten jezelf speelt.

Filosofie is voor de praktijk

Als laatste belangrijke thema uit Epictetus werk komt naar voren dat filosofie iets is wat in de praktijk uitgeoefend moet worden. Epictetus stelt regelmatig de volgende retorische vraag aan zijn studenten: Wat voor nut heeft het om filosofie te leren als je het niet in de praktijk toepast?

Het antwoord is natuurlijk dat filosofie weinig waarde heeft als het niet in de praktijk toegepast kan worden en als het mensen niet helpt met hun problemen en levensvragen.

Daarom herinnert Epictetus zijn studenten gedurende zijn colleges er ook aan dat uitdagingen bedoeld zijn om je stoïcijnse filosofie te testen. Heb je een probleem, is er een obstakel op je pad? Ga dan recht vooruit en ga de uitdaging aan. Zonder jezelf te testen en een moeilijke situatie te vermijden weet je dan ook niet waartoe je in staat bent.

Filosofie is bedoeld voor de praktijk en dat is dan ook waar de stoïcijnse lessen met betrekking tot waarnemingen, internen en externen, verlangens, en vrijheid van toepassing zijn en waar het echt zijn kracht laat zien.

Erfenis van Epictetus

Zoals de werken van Seneca en Marcus Aurelius is de Handleiding van Epictetus door de eeuwen heen steeds populair gebleven. Zijn filosofie is praktisch, begrijpbaar, en voor iedereen toe te passen bij problemen. Dit begon al in de oudheid: Marcus Aurelius was een aanhangen van Epictetus en citeert hem regelmatig in zijn Persoonlijke Notities. (Zie hier voor een selectie van zijn beste citaten.)

In moderne tijd is de praktische filosofie van Epictetus vooral bekend door James Stockdale, die acht jaar spendeerde in een Vietnamees krijgsgevangenkamp (waarvan vier jaar in eenzame opsluiting). Gedurende zijn gevangenschap werd hij slecht behandeld en zelfs regelmatig gemarteld.

Dit maakte hem echter niet passief. In tegenstelling juist: door de jaren heen probeerde hij zijn gevangennemers steeds tegen te werken. Toen aan hem verteld werd dat hij geparadeerd zou worden langs een publiek, sneed hij zijn hoofdhuid open en sloeg hij zichzelf met een kruk zodat zijn gezicht onherkenbaar was. Toen hij op het punt stond gemarteld te worden omdat hij informatie had over andere gevangen die bepaalde plannen hadden, sneed hij zijn eigen polsen door zodat hij niet tijdens de marteling per ongeluk informatie vrij zou geven.

Waar haalde James Stockdale de kracht vandaan om niet alleen te overleven maar ook om een tartende rol te spelen? Hij schrijft dit toe aan de werken van Epictetus. Hoewel de omstandigheden wreed en onmenselijk waren, hield hij steeds voor zich dat zijn houding, acties, en meningen niet van hem af genomen konden worden. Hij verloor nooit de hoop dat zijn situatie zou veranderen, maar tegelijkertijd gaf de Stoïcijnse filosofie hem de kracht en de discipline om met zijn dagelijkse situatie om te gaan.

Hopelijk komen wij zelf nooit in een zelfde soort situatie terecht, maar het geeft wel aan wat de kracht van de werken van Epictetus (en stoïcisme in het algemeen) zijn.


Reacties (0)

Geef een Reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met (*)