Eudaimonia: Het Stoïcijnse Geluk

Geluk, het is iets wat iedereen zoekt en probeert te vinden. Een snelle kijk in de boekenwinkel en je zult honderden, zo niet duizenden boeken over geluk vinden, en Google toont vele tientallen miljoenen resultaten voor de zoekopdracht ‘geluk.’

Maar wat bedoelen we eigenlijk met geluk? Is geluk puur en alleen de afwezigheid van negatieve invloeden in het leven – pijn, verdriet, bezorgdheid, verlangen – of is het meer dan dat? Het antwoord op die vraag is afhankelijk van de persoon waaraan je hem stelt.

In grote lijnen kun je geluk onderverdelen in twee varianten. De eerste variant is de hedonistische: de afwezigheid van pijn en negatieve elementen. Dit is waar mensen vaak aan denken als het gaat over geluk; de momenten waarin plezier en genot voorop staan en we ons content, prettig en verzadigd voelen.

Het tweede type geluk is wat in Hellenistische wereld eudaimonia genoemd zou worden. Dit woord wordt ook vaak vertaald als ‘geluk’ – maar het heeft een veel rijkere betekenis. Een betere vertaling zou zijn: vervulling, welzijn, of menselijk bloeien.

Het is een term die al terugkomt bij Plato en Socrates en die in vrijwel alle Hellenistische filosofische scholen aandacht krijgt. De stoïcijnen waren dan ook één van die filosofische groepen die aandacht gaven aan het concept van eudaimonia.

Wat houdt eudaimonia in?

Om de stoïcijnse kijk op geluk te kunnen begrijpen zijn naast eudaimonia ook nog twee andere termen van belang.

De eerste is aretē wat, simpel gezegd, morele deugd of “uitmuntendheid” betekent. Deugden waren van groot van belang voor de stoïcijnen; je zou het doel van het stoïcisme zelfs kunnen omschrijven als het ontwikkelen en naleven van deze morele deugdelijkheid. Natuurlijk zijn er veel verschillende deugden die waarde hebben, maar de belangrijkste voor de stoïcijnen waren: wijsheid, moed, rechtvaardigheid, en zelfbeheersing. Volgens de stoïcijnen, en tevens ook andere Hellenistische filosofen, leidt het uitoefenen van deugden tot geluk.

De tweede term is apatheia. Dit is een woord dat eigenlijk exclusief bij de stoïcijnen gebruikt wordt. Apatheia kan omschreven worden als een staat van kalmte waarin negatieve emoties (of ‘passies’) afwezig zijn of je niet van slag maken. Je zou het ook kunnen omschrijven als de afwezigheid van externe, negatieve invloeden. Het is niet zozeer onverschilligheid als meer gelijkmoedigheid – het ervaren van emotionele stabiliteit.

Volgens de stoïcijnse leer is dus de manier om eudaimonia, geluk en vervulling, te bereiken door enerzijds deze gemoedsrust en emotionele stabiliteit te hebben, en ten tweede om de “deugdelijkheid” in de praktijk te brengen. Het is een soort van het hoogste goed: iets wat iedereen zou moeten nastreven.

Hoe dat moet? Ook daar hadden de stoïcijnen en andere Hellenistische filosofen een antwoord op.

Het verschil tussen geluk en eudaimonia

Maar voordat we die vraag beantwoorden is het misschien goed om nog even de verschillen tussen geluk en eudaimonia te contrasteren.

Allereerst zou je het kunnen zien als het verschil tussen plezier en vervulling.

Een goede maaltijd, een mooie reis, geld op je bankrekening, een comfortabel huis? Dit alles leidt tot plezier, een tijdelijke, vergankelijke emotie die nooit echt 100% te bevredigen valt. Plezier is kortstondig en zal steeds weer opnieuw vervuld moeten worden met iets nieuws of met een herhaling.

Een eigen onderneming beginnen, anderen helpen, moeilijke situaties doorstaan, of met volle overtuiging werken aan een project of doel waar je in gelooft? Dat is meer vervulling. Het is niet gemakkelijk en vereist opoffering, maar, als het eenmaal gedaan is, of als je ziet dat er terreinwinst geboekt wordt, geeft dit een intens gevoel van trots en betekenis.

Je zou het ook beter kunnen begrijpen door het hedonisme te vergelijken met eudaimonia. Hedonistisch geluk is: de afwezigheid van pijn, plezier als een ultiem doel, en je comfortabel voelen. “Eudaimonisch” geluk is: groei, ontwikkeling, uitmuntendheid, vervulling, en betekenis aan het leven geven.

Een belangrijk verschil tussen geluk en eudaimonia is pijn en opoffering. Bij hedonistisch geluk moet pijn – per definitie – afwezig zijn; bij eudaimonia niet. We kunnen nog steeds groei doormaken en vervulling bereiken ook al zijn er negatieve invloeden, of pijn, in ons leven. Sterker nog zelfs: misschien brengt iets juist wel meer betekenis of vervulling als het niet gemakkelijk komt en als we er voor moeten strijden.

Als laatste kun je eudaimonia ook zien als een soort persoonlijk levensdoel (of doelen), de belangrijkste zaken die we willen ontwikkelen en die betekenis geven aan ons leven.

(Een oplettende lezer zou misschien vragen: is het ondernemen van deze doelen niet slecht voor ons gevoel van apatheia? Hoe meer we immers ondernemen, hoe meer negatieve invloeden we wellicht tegenkomen. En het antwoord is ja – het volgen van de stoïcijnse morele deugden of je persoonlijke doelen is misschien slecht voor de kalmte van je geest, maar dit is van ondergeschikt belang. Eudaimonia heeft prioriteit, en bovendien geeft het je een kans om je gelijkmoedigheid te trainen.)

Hoe bereiken we Eudaimonia?

De stoïcijnen zeggen dus dat door onze ‘uitmuntendheid,’ levensdoelen en morele deugden te ontwikkelen en in de praktijk te brengen we eudaimonia kunnen bereiken. Het welzijn of vervulling die eudaimonia brengt is bestaat dan uit deugden (aretē) en gelijkmoedigheid (apatheia), maar ook karakter kan hierbij helpen – hoe je iets onderneemt is ook van belang.

Eudaimonia is overigens niet een concept dat puur en alleen aandacht kreeg in de oudheid. Tegenwoordig wordt er in de wetenschap ook nog onderzoek naar gedaan; één voorbeeld hiervan is het Eudaimonia Institute van Wake Forest University. Dit instituut doet o.a. onderzoek naar naar de factoren die de kwaliteit van het leven of het subjectieve welzijn van mensen beïnvloedt.

Volgens deze moderne kijk op eudaimonia* kunnen we het als volgt bereiken:

1) We moeten onszelf ‘ontdekken’ als het ware – hierbij gaat het om onze kernwaarden, levensdoelen, sterke punten, en wat voor ons van belang is. Kortom, de dingen die het leven betekenis voor ons geven.

2) Hierna moeten we ons actief hiervoor inzetten. Het is leuk om te weten wat voor persoon je wilt zijn, en wat je wilt doen in je leven, maar dit draagt niet bij aan vervulling tenzij je hier ook een consistente nadruk op legt en acties onderneemt.

Dit streven en werken aan doelen of kernwaarden draagt vervolgens bij aan het bereiken van een staat van eudaimonia – ongeacht hoe succesvol de externe wereld ons misschien bestempelt.

Streven en geluk

Onder aan de streep zou je kunnen zeggen dat eudaimonia niet gaat over het streven naar geluk, maar over het ervaren van geluk tijdens het streven.

Is dit gemakkelijk? Nee, overduidelijk niet. Het volgen van morele deugden, het uitoefenen van doelen, of een bepaalde uitmuntendheid ontwikkelen zal gepaard gaan met moeite, pijn, en teleurstellingen.

Is het de moeite waard? Absoluut! Het idee van eudaimonia, vervulling geven aan het leven en menselijk welzijn ontwikkelen, is iets wat voor iedereen van belang is. Hoe je dat exact bereikt hangt af van jezelf; iedereen heeft immers andere doelen of andere deugden die ze in de praktijk willen brengen.

Maar, terugkijkend over het leven, is dit streven naar eudaimonia en “menselijk te bloeien” datgene wat het verschil maakt tussen vervulling geven aan het leven of het gevoel te hebben dat je veel tijd verspild hebt.

---

*Zie o.a. Waterman et al, The Questionnaire for Eudaimonic Well-Being: Psychometric properties, demographic comparisons, and evidence of validity (2010), en Personal Destinies van D.L. Norton (1976).

---