Dit artikel is geschreven door Justin Lahaije, student cultuurwetenschappen aan de Universiteit van Maastricht & leerling van het stoïcisme. Op De Nieuwe Stoa schreef hij ook over het stoïcisme als een filosofie van het leren, minimalisme voor het brein, stoïcijnse nieuwsgierigheid, en vrijheid.
Met een zacht dof geluid sla ik mijn boekje dicht. Ik voel me kalm, en heb meer energie dan voordat ik mijn gedachten uitschreef. Dat is een van de effecten die ik opmerkte na steeds vaker gebruik te hebben gemaakt van een techniek die door de stoïcijnen ook gebruikt werd. Luisteren naar je eigen gedachten, en deze dan opschrijven. Het is alsof je een gesprek hebt met jezelf. Je geeft jezelf je eigen volledige aandacht. Ik schreef deze realisatie dan ook meteen op in mijn dagboekje.
Het idee om een dagboek bij te houden kwam nadat ik hoorde over keizer Marcus Aurelius. Een man waar ik direct van onder de indruk was. Ik ging dan ook meteen naar de winkel om kleine notitieblokjes te halen, die ik makkelijk overal mee naartoe zou kunnen nemen. Op de eerste pagina schreef ik: ‘Aan mezelf, een boek over persoonlijke regels, wat ik heb geleerd, en observaties. En boven al, advies aan mezelf.’
Een vrij duidelijk streven. Nu alleen nog toepassen in de praktijk. Ik had voor mezelf geen enkele richtlijn gezet en schreef maar gewoon wanneer me dingen invielen, of wanneer ik in een dip zat. Pas na 6 maanden zette ik het doel om minstens één keer per dag te schrijven. Dat besluit is voortgekomen uit een vraag die ik mezelf stelde: ben ik tevreden met de progressie die ik nu heb gemaakt, of wil ik door? Het antwoord was dat ik door wilde gaan. De vervolgvraag was: wat is de volgende stap die ik kan zetten? Het antwoord was om dit dagboek dat ik had nog maar eens wat serieuzer te nemen. Er waren nog een aantal andere zaken waar ik uit kon kiezen, maar het is niet altijd even verstandig om alles tegelijk te willen doen. Voor nu was het doel vooral om me te richten op de innerlijke processen die invloed hebben op hoe ik in het leven sta en hoe ik met mezelf omga. Het leek me verstandig om er eerst voor te zorgen dat ik een stevig fundament heb om op verder te bouwen. De rest komt later.
Het streven
In mijn dagboekje komen drie soorten passages voor: korte uitspraken in de vorm van directe adviezen; ideeën die zich hebben voorgedaan in mijn hoofd die ik wil omzetten naar praktisch advies; problemen die ik tegenkom in mijn persoonlijke leven en hoe ik ermee om kan gaan op de manier zoals de stoïcijnen ons die aan zouden leren. Kortom, een onmisbaar kenmerk aan mijn persoonlijke dagboekje is dat er altijd praktisch advies uit komt waar ik direct mee aan de slag kan.
Het gebeurt ook wel eens dat ik schrijf over kritiek dat mensen geven op de stoïsche levenswijze. In deze gevallen probeer ik na te gaan over welke elementen deze mensen gelijk hebben en over welke elementen deze mensen ongelijk hebben. Soms is het nodig om hun denkfouten en/of misvattingen over het stoïcisme te ontleden en op een neutrale manier hoe het wél zit. Dit heeft als gevolg dat mijn eigen begrip van de leer een sterkere structuur krijgt.
Neem jezelf voor dat je het beste met jezelf voor hebt. Als een beste vriend(in) die niet bang is om je de feiten op de neus te drukken vanuit goedwillendheid. Seneca vertelt ons dat we onze eigen beste vriend moeten zijn. Als je deze houding aanneemt zal het dan ook minder eng zijn om aan zelfreflectie te doen. Ik kan me zo voorstellen dat je eerder geneigd bent je problemen te delen met iemand die je vertrouwt met je meest innerlijke processen en wiens advies je waardeert. Het komt er dus op neer dat je niet alleen streng voor jezelf moet zijn, maar ook lief moet zijn tegen jezelf. Ik heb menig keer naar mezelf geschreven hoe belangrijk het is dat ik goed voor mezelf zorg. Zaken zoals goede slaap, goed eten en mezelf rusttijd geven komen dan onder de aandacht. Het is alleen maar redelijk naar jezelf toe dat je dingen van jezelf verwacht, wanneer je ze ook aankunt. Als dat niet het geval is, dan zorg je voor jezelf. Zodra je dan weer op kracht bent, kun je weer doorgaan met je opgestelde doel(en). Ga op een redelijke manier met jezelf om, zoals een beste vriend(in) dat ook zou doen.
Gunstige bijkomstigheden
Buiten de kalmte en energie zijn er nog twee andere effecten van het uitschrijven van je gedachten die je helpen op je weg naar zelfverbetering. Het eerste effect is jezelf leren kennen. Je gaat leren wat voor zaken jou opvallen, tegen wat voor zaken jij aanloopt en waar jouw sterke kanten liggen. ‘Ken jezelf’ is een van de oudste adviezen die er bestaat, en met goede reden. Net zoals het belangrijk is om goed met andere mensen om te gaan en goed met ze te kunnen samenwerken, is het net zo belangrijk om goed met jezelf om te gaan en samen te kunnen werken. Je leert jezelf helpen, je leert je limieten kennen, je leert waar je nog kunt groeien en je leert waar je al progressie hebt gemaakt.
Het tweede effect is iets dat je vaker zou horen in bijvoorbeeld de sportwereld. Oefening baart kunst, zoals het gezegde gaat. Wat ik hiermee bedoel is dat je jezelf aan het trainen bent om op een bepaalde manier in het leven te staan. Dat komt omdat je steeds weer opnieuw opschrijft hoe je met een kalme geest omgaat met zaken waar je tegenaan loopt. Je bent als het ware voordat een dergelijke gebeurtenis opnieuw gebeurt al aan het oefenen met hoe je er mee om zal gaan. Met genoeg oefening worden dergelijke gedachten en de gedragingen een gewoonte. Je zult gaan merken dat een hoop dingen die je vroeger dwars zouden zitten je ineens niet veel meer doen.
De bijkomstigheden die tot nu toe zijn benoemd zijn vooral gericht op jezelf, maar het is ook mogelijk om anderen te helpen middels je dagboek. Ik herinner me nog een moment dat ik mijn dagboekje open sloeg om erin terug te lezen. Ik wilde zien wat mijn progressie was en of er zaken waren waar ik frequent over schrijf. Ik wilde mezelf ook herinneren aan inzichten die ik misschien alweer aan het vergeten was. Precies rond die tijd zat een vriendin van mij met een probleem. Deze vriendin had een gesprek gehad met iemand anders, over precies dit probleem, waar een bepaalde conclusie was gekomen. Ik had aangegeven dat deze conclusie me niet lekker zat, maar dat ik nog niet wist waarom. Toen las ik een bepaald inzicht dat ik had gehad terug en ging meteen aan het werk. Het was een waar Eureka moment. Ik vertelde haar erover en gaf haar advies waar ze direct mee aan de slag kon.
Het verschil tussen wat de andere persoon en ik hadden aangegeven was als volgt: de ander liet deze gezamenlijke vriendin achter met een conclusie dat impliceerde dat ze een slecht mens was. Of op z’n minst een mens was dat innerlijke problemen ervaart en daardoor discutabele keuzes maakt in het leven die negatieve invloeden hebben op mensen om haar heen. Mijn aanpak was anders. Ik adviseerde deze vriendin om na te gaan waar deze gedragingen vandaan komen. Welke behoeften, wellicht onbewust, ze meent te vervullen door middel van dit gedrag. Als ze er achter komt waar ze behoefte aan heeft, dan kan ze meer gezonde manieren vinden om deze behoeften te vervullen. In deze conclusie was ze simpelweg een mens die de potentie heeft om te groeien. Ze heeft dan ook herhaaldelijk aangegeven dit advies te hebben gewaardeerd en dat ze zich vaker gelukkig voelt na het toepassen ervan.
Ik zou graag wel willen adviseren om tijdens het geven van advies aan te geven dat je zelf geen meester bent in de kunst van het leven. Geef vooral ook aan dat je de ander nergens toe wilt dwingen. Wat ik zelf graag zeg is: ik ga niet zeggen wat je moet doen, maar ik denk dat het waardevol is om op z’n minst stil te staan bij deze vragen. Wees je er dan ook iedere keer van bewust dat jij niet alle antwoorden hebt en alles perfect weet. Laat dat ook vooral weten. Wat je wel kunt doen is laten zien dat je goed hebt nagedacht over je advies. Geef redenen waarom je denkt dat dit de juiste manier van handelen is. Zoals het in voorbeeld van de vorige paragraaf.
Voordat je zelf begint
Het is belangrijk om ook kennis te hebben van de leer van het stoïcisme om technieken als deze te gebruiken. Persoonlijk lees ik graag uit Het Handboek van Epictetus; de Persoonlijke Notities van Marcus Aurelius; en de werken van Seneca. Ik lees dan voordat ik ga slapen minimaal één passage uit twee van drie boeken. Daarna ga aan de slag met mijn persoonlijke dagboekje. Een hoop van de stoïcijnse leer heb ik al eigen gemaakt, maar het lezen van deze werken helpt mij vooral om in de juiste mentale staat te komen om mezelf juist advies te kunnen geven. Al moet ik zeggen, dat ik nog altijd bij leer. Wat ook een kernmerk is van een ware student van het stoïcisme: de erkenning dat je altijd wat bij kunt leren.
Een ander voordeel van het lezen van primaire-, maar soms ook de secundaire-, literatuur is dat je nooit zonder inspiratie hoeft te zijn om over te schrijven. Het beste lijkt mij om de zaken die je opschrijft dicht bij jezelf te houden. Je eigen inzichten en je eigen moeilijkheden. Maar wie weet heb je een dag waarop je geen inzichten hebt gehad, of waar je alles prima aankon. Op dagen zoals die is het altijd mogelijk om te reflecteren op de gedachten van onze voorgangers, die ze beschreven in hun werken. Aan de andere kant moet je ook niet bang zijn om iets wat je al eerder hebt geschreven, of iets waar je al vaker over schrijft, nog eens te benoemen. Soms heb je het nu eenmaal nodig om het nog een keer tegen jezelf te zeggen. Het is zelfs mogelijk om je vorige adviezen te nuanceren en er een meer complete en/of compacte passage van te maken. Daarnaast, als het iets is waar je vaker over schrijft dan ben je jezelf alleen maar een dienst aan het bewijzen door er zo vastberaden mee om te gaan. Het doel is natuurlijk dat je ooit in een staat komt dat je jezelf er vrijwel uit gewoonte aan herinnert, zonder het te hoeven opschrijven.
Anderzijds kun je ook de tijd nemen om een keer iets anders te schrijven dan een advies. Ik heb wel eens tijd genomen om op te schrijven waar ik dankbaar voor was. In die gevallen schrijf ik meestal over waar ik dankbaar voor ben op dat moment, maar je kunt natuurlijk ook een lijst maken over zaken waar je in het algemeen dankbaar voor bent. Dit zorgt ervoor dat je rust vindt, en tevredenheid ervaart, in de manier waarop je leven er nu uit ziet. Een alternatief dat ik recentelijk nog heb uitgevoerd is een beeld schetsen van de, in mijn ogen, ideale stoïcijn. Je zou ook kunnen schrijven over hoe jij je ideale zelf ziet over een aantal jaar. De ideale stoïcijn kun je aanhalen als bron om je gedrag naar te modelleren, en je ideale zelf kan je bewust maken van wat je doelen zijn en waar je nog aan wilt werken. In beide gevallen laat je aan jezelf zien welk gedrag je graag wilt uitvoeren/trainen. Je weet meteen wat je te doen staat de volgende dag. Daarna tijdens die avond kun je weer op je progressie reflecteren.
Ik wil vooral werken aan een zo’n goed mogelijk mens zijn. Om dit te bewerkstelligen heb ik besloten om het idee van de stoïcijnen aan te houden. De mens is een sociaal dier dat rationeel kan nadenken. Conclusie: gebruik je mogelijkheid tot rationeel denken ten goede van jezelf en van de samenleving.
Dat kan met behulp van een dagboek, maar dat kan ook op andere manieren. Iedereen is anders, en daarom leert ook iedereen anders. Echter, wat betreft het stoïcisme zijn er enkele zaken die niet kunnen ontbreken wanneer deze beoefend wordt: neem het serieus, werk er iedere dag aan, ga zo zorgvuldig als je kan aan de slag en zorg ervoor dat een duidelijk streven opstelt. Op die manier kun je op ieder moment nagaan of je goed op weg bent.
Graag sluit ik dit artikel af met een uitspraak van Marcus Aurelius waarmee ik graag afscheid neem van medestudenten van het stoïcisme:
“Wees goed, zolang je nog leeft, zolang je nog kan.”
Goede aanmoediging! Dank je wel voor je artikel Justin. Je geeft goede adviezen, zoals opschrijven waar je dankbaar voor bent en hoe je zou willen dat je bent.
Zelf stel ik mezelf de volende vragen aan het einde van de dag:
1. Wat ging goed?
2. Wat ging minder goed?
3. Hoe was ik vandaag beter dan gister?
4. Welke kans om goed te doen heb ik laten liggen?
De laatste tijd ben ik ook bezig met het vormen van korte zinnen die ik memoriseer en die mij herinneren aan belangrijke stoïcijnse lessen. Dit is iets wat je herhaaldelijk ziet terugkomen in het dagboek van Marcus Aurelius. “God of atomen”, “verduur en wijs af” van Epictetus, of “ken uzelf” zijn daar voorbeelden van. Dit waren uitspraken die men aan belangrijke lessen deed herinneren. “The Inner Citadel” van Pierre Hadot gaat hier diep op in (hoewel wel wat academisch in toon).
Mooi uiteengezet. Eerst schreef ik onregelmatig in een blanco boekje. Ik vond moeilijk om dit elke dag vol te houden. Sinds ik afgelopen zomer ben gestart met de Daily Stoic van Ryan Holiday merk ik dat het minder moeite kost om de dagelijkse reflectie te integreren in mijn routine. Vind het ook wel prettig om antwoord te geven op een vraag, gecombineerd met het handboek dat erbij hoort.
Ik vroeg mij af of het een bewuste keuze is om niet vanuit handboek te werken. Kan mij voorstellen dat jouw manier ook zo z’n voordelen heeft. Ben benieuwd hoe je daar tegenaan kijkt. Thanks.
Dank voor deze uiteenzetting Justin.
Ik ben nog maar zeer recent in aanraking gekomen met het stoïcisme, via eveneens een boek van Ryan Holiday, The obstacle is the way. Het stoïcisme heeft mij direct gegrepen, want het geeft een praktische leidraad voor veel vragen, waar ik op m’n eentje lastig uitkom.
Geen dwingend dogma. Adviezen. Pas ze toe als je dat wilt. Aan jou de keuze. En als je er serieus mee aan de slag wilt, hier is zoals je het kan doen.
Dat is mijn inziens zoals het zou moeten zijn. Ik ben blij met deze website. Ik zie aan bovenstaande reacties dat niet zomaar iets wordt geroepen. Er wordt nagedacht, er wordt geadviseerd. Ik denk dat de leerling inderdaad altijd leerling blijft, en dat is prima omdat je dan altijd weer verder kunt.
Dankjewel Ramses,
Het was erg leuk om te schrijven en het maakt me trots dat je het woord ‘aanmoediging’ noemt. Die manier die je daar noemt herken ik inderdaad. Die heb ik wel eens vaker voorbij zien komen. Die heb ik ook uitgeprobeerd, maar ik merkte dat de manier die ik beschrijf in het artikel voor mij persoonlijk toch beter werkt voor wat ik wil bereiken. Wat je daar noemt over korte zinnen klinkt interessant. Als ik een X aantal passages verder ben in mijn Stoïcijns dagboekje zou ik kunnen gaan kijken naar terugkerende thema’s en ook dat soort korte zinnen gaan maken. Dankjewel daarvoor.
Wees goed, zolang je nog leeft, zolang je nog kan
Dankjewel Ruben,
Ik ben blij dat je een manier hebt gevonden om met minder moeite de dagelijkse reflecties te doen. Om je vraag te beantwoorden ga ik er even van uit dat je met ‘handboek’ bedoeld ’the stoic journal’ door Ryan Holiday. Voel je vrij om me te verbeteren als ik dit verkeerd heb.
De reden om het niet vanuit een handboek te doen is omdat ik, toen ik ermee begon, nog niet wist dat er een dergelijk handboek bestond. Achteraf gezien, echter, is dat ook niet zo’n probleem. Ik doe graag mijn eigen onderzoek. Ik bepaal graag zelf wat op een bepaalde dag relevant voor mij is. Het resultaat hiervan is dat ik 1. het gevoel heb dat ik iets aan het doen ben dat belangrijk voor me is, en daarom steeds opnieuw gemotiveerd ben om het daadwerkelijk te doen 2. ervoor zorg dat ik zelf bij iedere stap van het denkproces ben geweest, zodat de inzichten en adviezen die ik eruit haal ook persoonlijk blijven in plaats van algemeen (wat ondersteund bij het bouwen van zelfkennis) 3. door mijn volledige betrokkenheid in het proces ook beter onthoud/internaliseer welke inzichten en lessen ik eruit haal.
Ik hoop dat ik hiermee je vraag heb beantwoord!
Wees goed, zolang je nog leeft, zolang je nog kan
Dankjewel Rik,
Ik ben het helemaal met je eens. De zaken die je noemt trekken mij ook erg aan. Ik hoop dat het artikel je heeft geholpen, of op z’n minst ideeën heeft gegeven.
Wees goed, zolang je nog leeft, zolang je nog kan
The Daiy Stoic gebruik ik inderdaad Justin. Sinds kort gebruik ik ook ‘Handboek voor de moderne Stoicijn’ van Massimo Pigliucci & Gregory Lopez. Zo’n niet Amerikaanse invalshoek is prettig om ernaast te hebben. Bedankt voor je antwoord, daar kan ik wel iets mee. Beginnen vanuit een lege pagina heeft ook z’n charme. Dat ga ik proberen vaker te doen. Bedankt voor je inspiratie.
Beste Ruben,
Zelf ben ik begin dit jaar ook gestart met ‘Handboek voor de Moderne Stoïcijn’. Er is een facebook pagina voor mensen uit Nederland en België die geïnteresseerd zijn in de Stoïcijnse filosofie. Vanaf zondag gaan we beginnen met wekelijks samen te bespreken hoe het ons vergaat met de oefeningen. Wellicht dat je de pagina eens wilt bezoeken en meedoen.
Ik zou zeggen: graag gedaan, en veel wijsheid toegewenst.
Hoi Justin, ik lees met veel plezier en interesse jouw bijdragen op deze website. Ik vind het ook inspirerend in de zin dat ik er dagboekgewijs iets mee wil gaan doen.
Ik heb echter wel een vraag. In hoeverre is het stoïcijns om je bezig te houden met adviezen voor anderen? Is het niet juist de bedoeling om je op jezelf te concentreren? En is schrijven over dit persoonlijke proces en het delen hiervan op zichzelf al niet voldoende om een ander zelf te laten bepalen of hij er iets aan heeft en mee wil doen?
Naast de vraag of het stoicijns is om te adviseren kun je je afvragen waar je persoonlijke behoefte vandaan komt om te adviseren. Meer algemeen roept dit de vraag op of het wenselijk is om ons überhaupt actief te bemoeien met het proces van een ander of dat we de ander zijn eigen proces gunnen door ons van advies te onthouden. Dit neemt niet weg dat we wel een luisterend oor kunnen bieden en een ander kunnen ondersteunen in zijn proces door reflectieve vragen mee te geven. Ben benieuwd hoe jij hier over denkt.
Wees gegroet,
Pieter Gudde
Beste Pieter,
Dankjewel voor je compliment. Ik vind het mooi om te horen dat het artikel je heeft geïnspireerd.
Wat betreft je vraag: ik ben het helemaal met je eens dat het niet de bedoeling is je alleen maar bezig te houden met adviseren, en dat je op jezelf richten de hoofdzaak is. Het moet niet zo zijn dat je al je tijd spendeert aan de processen van anderen en die van jezelf een halt toe roept. Echter, als iemand actief advies bij je zoekt mag je best advies geven in mijn ogen. Mits je natuurlijk iets zinnigs erover te zeggen hebt. Ik heb vaak genoeg tegen mensen moeten zeggen: ik weet het niet. Binnen het gebied van wat een mens ‘weet’ hoort ook het ‘weten wat je niet weet’. Maar het is natuurlijk niet Stoïcijns om te gaan preken. Dat wordt ons door de oude Stoïcijnen op het hart gedrukt. Iets waar ik het ook mee eens ben.
De gedachte dat het wellicht beter is om helemaal geen advies te geven (als ik je goed begrijp, corrigeer me maar als ik het mis heb) is een interessante. Het doet me denken aan de uitspraak: als je het troebele water met rust laat, wordt het vanzelf helder. Je noemt ook reflectieve vragen. Dit is nou net hoe ik de persoon genoemd in het artikel heb ondersteund. Ik zeg niet graag wat mensen moeten doen. Ik zeg liever wat ik denk dat werkt om bepaalde problemen aan te pakken, om vervolgens uit te leggen waarom ik denk dat het helpt. Dan kunnen mensen zelf beslissen óf ze er iets mee doen, en hoe ze het aanpakken.
Nogmaals bedankt voor je reactie. Ik hoop dat ik je vraag heb beantwoord. Voel je vrij om het te zeggen als dat niet zo is, of om vervolg vragen te stellen.