Leren van anderen: Essentieel voor onze ontwikkeling

Tijdens het lezen van de Persoonlijke Notities van Marcus Aurelius valt het eerste hoofdstuk een beetje uit de toon. In tegenstelling tot de latere hoofdstukken heeft het geen overdenkingen, filosofische inzichten of problemen die Aurelius opschrijft aan zichzelf. In plaats daarvan bevat het een lijst van belangrijke personen uit zijn leven; familie, vrienden, en onderwijzers die hem iets geleerd hebben, of van wie hij de karaktereigenschappen respecteert.

Bijvoorbeeld van zijn vader: bescheidenheid. Of van zijn moeder: vroomheid en vrijgevigheid, een sobere levenswijze. Of van zijn adoptievader, keizer Antoninus Pius: mildheid, onverstoorbaar vasthouden aan genomen besluiten, en goed luisteren naar anderen.

Het is geen groot hoofdstuk, en het neemt slechts een klein gedeelte van de totale Persoonlijke Notities in, maar toch reflecteert hij over zestien personen die een positieve invloed hebben gehad op zijn leven. Het roept altijd wel de vraag op: waarom? Wat is het doel van deze lijst?

Is het een stukje waardering uitbrengen voor de lessen en wijsheden die deze personen hem gaven? Of is het misschien bedoeld om de voorbeelden van anderen dichtbij te houden? Zoals in de stoïcijnse oefening waarbij er nagedacht wordt over wat ‘de wijze’ in een bepaalde situatie zou doen?

Het antwoord hierop is waarschijnlijk een combinatie van het bovenstaande. Allereerst toont hij dankbaarheid voor de rollen die deze personen in zijn leven gespeeld hebben. Daarnaast dienen ze ook als bewondering, voor de deugden en karaktereigenschappen die anderen hebben, maar waar hij zelf misschien moeite mee heeft.

De lijst van personen is dan ook vrij divers: van familieleden, leraren, stoïcijnse filosofen, tot aan de goden zelf. En dit is niet verrassend; wijzelf, net als anderen, zijn slechts één individu met bepaalde aangeboren of aangeleerde karaktereigenschappen. In sommige dingen blinken we uit, in andere zijn we wellicht wat onderontwikkeld – elk persoon heeft dus positieve en negatieve eigenschappen.

Dit is ook de reden waarom we kunnen leren van anderen. Als individuen zijn we onvolmaakt en gebrekkig, maar gezamenlijk kunnen we elkaar helpen leren door de goede eigenschappen van ieder te waarderen en te imiteren. En, net als Marcus Aurelius, kunnen we deze lering – de deugden, karaktereigenschappen, en levenswijzen van anderen – gebruiken om onszelf te verbeteren.

Moreel absolutisme

Als we echter kijken naar anderen dan hebben we vaak de neiging om dit te benaderen vanuit een moreel absolutistisch perspectief. Dat wil zeggen: zwart-wit, zonder enige nuance en coulance.

De één heeft misschien een goedlopend bedrijf, maar problemen thuis. De ander is altijd vriendelijk en kalm, maar is misschien niet assertief of heeft weinig zelfvertrouwen. Betekent dit dat we niet van deze personen kunnen leren omdat ze zelf niet 100% perfect of wijs zijn?

Nee, we weten heus wel dat niemand perfect is, en dat iedereen zaken heeft die goed gaan en die niet goed gaan. Als we er dus voor zouden kiezen om alleen iets te leren van personen die in alles perfect zijn dan zouden er weinig (of geen!) mensen overblijven.

Een beter perspectief is dit: iedereen heeft goede en slechte eigenschappen, en we kunnen er dus voor kiezen om van de goede eigenschappen van anderen te leren, en de slechte te negeren. Perfectie vinden we niet in één persoon, maar misschien kunnen we het wel benaderen als we de goede eigenschappen van meerdere mensen combineren.

Seneca, een andere beroemde stoïcijnse filosoof, schreef dat hij zich niet schaamt om een slechte schrijver te citeren als de gedachte goed was. Dit zie je bijvoorbeeld terug in zijn essays en brieven waarin hij regelmatig Epicurus aanhaalt of citeert, terwijl Epicurus de oprichter van een rivaliserende filosofische school was. Seneca en Epicurus zijn het niet (altijd) met elkaar eens, maar dat betekent niet dat ze niet van elkaar kunnen leren.

Ego & Wat anderen weten

Wat gebeurt als we dit niet toepassen en niet willen leren van anderen? Het zorgt allereerst voor inflatie van ons ego: het gevoel dat we alles zelf veel beter weten en kunnen, en dat we niets van anderen kunnen opsteken. Niet alleen is dit natuurlijk onwaar, en funest voor onze verdere persoonlijke ontwikkeling, maar het helpt ook zeker niet in een samenleving – mensen zijn immers sociale dieren, en het hebben van een te grote ego werkt daarbij niet bevorderend.

Jordan Peterson, in het populaire 12 Regels Voor Het Leven, geeft als één van de regels dat we ervan uit moeten gaan dat de persoon naar wie we luisteren iets weet wat wijzelf niet weten. Tenzij wijzelf namelijk perfect zijn, en ons leven in elk opzicht volmaakt is, is onze huidige kennis en wijsheid niet genoeg. Als we immers alles zouden weten wat we moeten weten, waarom is ons leven dan niet perfect? Waarom zijn wij zelf niet perfect?

Maar is dit natuurlijk niet zo: ons leven is niet perfect en volmaakt en er zijn altijd dingen die we kunnen verbeteren. Om te beginnen kunnen we dit doen door te luisteren naar anderen, of, net als Marcus Aurelius, na te denken over de goede kwaliteiten van anderen. Sommige kennis wordt immers overgebracht in een conversatie, maar andere kennis door observatie en overweging.

Hierbij kunnen we vragen stellen zoals: Welke karaktereigenschappen representeert deze persoon het beste? Welke deugden brengen ze – bewust of onbewust – in de praktijk? Hoe gaan ze om met moeilijke of frustrerende situaties? Met woede, tegenslagen of andere obstakels?

De antwoorden op deze vragen tonen de manier waarop een persoon het leven benadert, en dit kan een leermoment zijn. We weten dat we onvolmaakt zijn en gebreken hebben in onze kennis, wijsheid, en manier van handelen. Maar door goed op te letten, door anderen te observeren, door van ze te leren, kunnen we wel degelijk stappen zetten in de juiste richting.

De kosmopolitische stoïcijn

Leren van anderen past dan dan ook perfect in het stoïcijnse straatje. Hoe we namelijk omgaan met onze medemensen, en hoe we samen met anderen een samenleving vormen, steekt in op het kosmopolitische en het zijn van een onderdeel in een geheel. De stoïcijnen zagen ieder mens namelijk in relatie tot anderen; als een bij in de zwerm, als lichaamsdelen van één lijf, of als takken aan dezelfde boom zijn voorbeelden van de beeldspraak die ze daarbij gebruikten.

Dit is ook de reden dat de stoïcijnen geen vorm van ascetisme kennen. Het gaat niet om jezelf terugtrekken uit de samenleving om zo een beter mens te worden, maar om de samenleving als geheel te verbeteren door zelf beter te worden. De deugden die de stoïcijnen proberen te ontwikkelen moeten bijdragen aan het verbeteren van de wereld zelf, en het geluk dat de stoïcijnen nastreven moet duurzaam zijn en gericht zijn op een daadwerkelijke verandering en verbetering voor jezelf en anderen.

In een individualistische samenleving is het niet altijd makkelijk om op deze manier te denken; prioriteit voor veel mensen is toch hun eigenbelang. Maar door onszelf te zien als onderdeel van één geheel, en door te leren van de goede eigenschappen van anderen maken we ook langzaam progressie naar een betere samenleving.

En, ook al zou je het niet voor een groter geheel willen doen, vanuit een egoïstisch perspectief helpt het onszelf ook. Om terug te keren naar Marcus Aurelius:

“Wanneer je jezelf wilt opvrolijken, denk dan aan de goede eigenschappen van de mensen uit je omgeving. Bijvoorbeeld, de energie van de een, de bescheidenheid van de ander, de vrijgevigheid van een derde en nog wat anders van weer anderen. Want niets is zo verheugend als wanneer de meest getrouwe afspiegelingen van deugden zich manifesteren in het karakter van onze medemensen en, voor zover mogelijk, in combinatie optreden. Daarom moet je daar voorbeelden van paraat hebben.”

In het slechtste geval kunnen we dus de voorbeelden en lessen van anderen puur en alleen voor onszelf kunnen gebruiken – als inspiratie of als doel. Maar in het beste geval leert iedereen van elkaar, en werken we – om de stoïcijnse beeldspraak te gebruiken – als individuele bijen aan het verbeteren van onze zwerm.

---