Houten zandloper met blauw zand staand in kiezelstenen.
Stoïcisme

Memento Mori: Een Herinnering aan onze Sterfelijkheid

Memento mori is een reflectie over onze sterfelijkheid en de kortstondigheid van het leven. Het is een Latijnse term die letterlijk vertaald wordt naar ‘gedenk te sterven’. Hoewel dit redelijk morbide klinkt, is het doel van deze reflectie juist om een beter mens te worden, om te zorgen dat we geen tijd meer verspillen, en om onafhankelijkheid te ontwikkelen van alle materiële zaken om ons heen. 

De term memento mori is een historisch concept dat al in de oudheid te vinden is, maar voornamelijk bekend werd tijdens de middeleeuwen. De herinneringen en reflecties die onderdeel zijn van memento mori gaan terug naar de werken van Socrates, die stelde dat filosofie niks anders is dan de ‘voorbereiding op de dood’. Het is ook een veelvoorkomend thema bij Seneca, Marcus Aurelius, Epictetus en de andere stoïcijnen, die er regelmatig over schrijven.

De grote bekendheid van deze term kwam echter pas in de middeleeuwen met het christendom dat, met de concepten van hemel, hel, en goddelijke verlossing, de dood dicht bij de mensen bracht. Een goed leven, en een goed sterven op aarde, zou immers een eeuwig leven ergens anders brengen.

Het voordeel van een herinnering

Tegenwoordig zijn er maar weinig mensen die regelmatig nadenken over de dood. Toch kan het vele voordelen bieden. Als we nadenken over ons eigen sterven, richten we ons meer op het bereiken van een goed leven nu. We zullen ons minder druk maken om alle onbelangrijke zaken (en dat zijn er veel!), en alleen dat doen wat van belang is voor ons. Alles wat niet nodig is, of ons niet helpt, wordt een bijzaak. Het houdt onze ego intact, we zijn namelijk niet speciaal of bijzonder, maar menselijk en dus sterfelijk.

Over ego en memento mori gesproken, neem een voorbeeld aan het oude Romeinse Rijk. Als een Romeinse generaal een grote overwinning behaalde werd er een triomftocht door de stad georganiseerd. Hierin werd de generaal geprezen en toegejuicht door het publiek. Maar er stond ook een slaaf vlak achter de generaal in de strijdwagen, die bleef herhalen: “Respice post te! Hominem te memento!”*

Kijk achter je [naar de tijd van je dood], en bedenk je dat je slechts een mens bent!

Tijdens de tocht, waarin de generaal werd verheven, zorgde deze slaaf ervoor dat dit niet naar zijn hoofd steeg. Hij was geen god, maar slechts een mens. Hij zou ook binnenkort sterven, net als ieder ander persoon.

Het zijn dit soort herinneringen en reflecties die wij ook nodig hebben.

Memento mori in de 21ste eeuw?

Het reflecteren over de dood klinkt dus waarschijnlijk morbide en depressief naar onze moderne oren. Waarom zouden we onszelf moeten herinneren aan ons sterven? Het is iets wat iedereen onbewust wel weet, maar waar we liever niet bij stilstaan. De dood is nog ver weg, en dus denken we er niet over na – totdat het moment daar is en we beseffen dat we eigenlijk niet geleefd hebben zoals we dat wilden doen.

Memento mori is dan ook niet negatief of depressief bedoeld. Het doel is juist om het nu en het vandaag belangrijker te maken en dit in perspectief te plaatsen. Het geeft als het ware urgentie. We zullen niet voor eeuwig leven, dus als we iets willen doen of bereiken, moet het nu gebeuren en moeten we geen tijd verspillen. Het nadenken over de dood kan ons dus helpen om het leven ten volle te benutten.

De dood maakt in dat opzicht het leven niet zinloos, maar geeft het juist een doel. Het is geen verrassing dat mensen die bijna-doodervaringen, of ernstige ongelukken meemaken hun leven dikwijls een nieuwe draai geven en zich richten op de dingen die ze echt willen doen. Ze hebben ingezien dat het leven niet eeuwig duurt, en opeens hebben ze nieuwe prioriteiten en nieuwe doelen.

Gelukkig voor ons is zo’n ervaring niet nodig om de kracht van memento mori te gebruiken. Een regelmatige reflectie over onze sterfelijkheid, kan er al voor zorgen dat we dingen in perspectief zetten.

Carpe diem vs. Memento mori

Een andere bekende Latijnse spreuk, in de zelfde trant als memento mori, is carpe diem – ‘pluk de dag’. Als we tegenwoordig niet meer leven volgens de principes van memento mori, hebben we wel een verbasterde carpe diem als levenspreuk.

Origineel waren carpe diem en memento mori twee kanten van dezelfde medaille. We zullen allemaal sterven (memento mori), en daarom moeten we vandaag de dag plukken en niks uitstellen naar morgen (carpe diem). Zoals Horatius, van wie de carpe diem origineel komt, schreef: “pluk de dag en reken zo min mogelijk op morgen”.

Tegenwoordig leven veel mensen volgens een hedonistische versie echter: we moeten vandaag zo veel mogelijk genieten, want misschien kan het morgen niet meer. In moderne context is memento mori dus leven volgens goede principes en doelstellingen door de dood dichtbij houden, terwijl carpe diem vooral hedonistisch is en de ‘YOLO’ cultuur personifieert. (Wat dus niet de originele intentie van Horatius was.)

Maar memento mori kan veel meer kracht bieden dan carpe diem. Het plukken van de dag kan eigenlijk alleen binnen de context van onze eigen sterfelijkheid. Als we alle tijd hadden, waarom zouden we het vandaag moeten doen? Gedenk te sterven, in contrast, is meer een overkoepelende filosofie. Het gaat niet om vandaag, maar om ons hele leven. Carpe diem zorgt er misschien voor dat we meer van vandaag genieten, maar het zorgt er niet voor dat we van het hele leven genieten en gebruik maken. De reflectie over ons sterven roept immers vragen op die er voor zorgen dat we beter kunnen leven. Wat is belangrijk? Wat willen bereiken? We hebben beperkte tijd beschikbaar, dus waar willen we ons op richten? Steve Jobs zei het beter:

Mezelf eraan herinneren dat ik binnenkort dood ben, is het belangrijkste gereedschap dat me helpt om de grote keuzes in het leven te maken. Omdat bijna alles – alle verwachtingen van buitenaf, alle trots, alle angst om te mislukken – wegvalt in het zicht van de dood. Alleen wat echt belangrijk is blijft over. Jezelf herinneren dat je dood gaat is de beste manier die ik ken om niet in de val te trappen van denken dat je iets te verliezen hebt.Steve Jobs

In de moderne betekenis is carpe diem dan ook eenzijdig: we genieten meer van vandaag, maar we bereiden ons niet voor op de slechte kanten van het leven, en het houdt ons niet gegrond in de realiteit. Memento mori biedt hierin meer waarde. Zoals in het verhaal van de Romeinse generaal tijdens de triomftocht, zorgt memento mori ervoor dat onze ego niet te groot wordt. Dat we rekening houden met het feit dat slechte dingen en ongeluk ons kan treffen. En, natuurlijk, dat we steeds het vaste vooruitzicht voor ons houden: het einde en de dood.

Kortom, carpe diem is een soort blanco cheque dat toestemming geeft om domme dingen te doen, of om je alleen te richten op genot. Memento mori, in tegenstelling, geeft ons de kans om het leven ten volle benutten. Ironisch genoeg zorgt het nadenken over de dood dus voor meer vitaliteit in het leven.

Oefeningen en herinneringen aan memento mori

Wat zijn dan manieren om memento mori dichtbij te houden?

Waarschijnlijk de makkelijkste manier om jezelf regelmatig te herinneren is door het lezen, en herlezen, van teksten die de concepten van memento mori benadrukken. Het stoïcisme is hier een goed voorbeeld van – de werken van Marcus Aurelius, Epictetus, en Seneca gaan regelmatig over de dood en de sterfelijkheid van mensen. Zeker Marcus Aurelius kan hierin hulp bieden. Zijn Persoonlijke Notities zijn geschreven in korte fragmenten die ideaal zijn om iedere dag kort door te nemen.

Hiernaast is een simpele dagelijkse reflectie ook een goede optie. Is wat je vandaag gaat doen belangrijk? Als je nog slechts een aantal dagen op deze aarde had, of een aantal weken, zou je iets aan je activiteiten veranderen? Als het antwoord ‘ja’ is, dan weet je dat je je tijd niet optimaal benut in de context van je eigen sterfelijkheid. Natuurlijk betekent dit niet dat je direct je hele leven overboord moet gooien, maar het is dan wel tijd om na te denken over wat je echt wilt en hier dan ook acties naar onderneemt.

Schilderij van Adriaen van Utrecht in Vanitas stijl. Genaamd: Stilleven met boeket en schedel, uit 1642.
Adriaen van Utrecht – Vanitas: Stilleven met boeket en schedel, 1642.

Er zijn ook verschillende objecten die je dagelijks kort kunnen herinneringen. Dit kan zijn in de vorm van schilderijen (zogenaamde Vanitas kunst), munten, of andere dingen die je regelmatig ziet of die je mee kunt nemen.

Als laatste is het een aanrader om zelf notities te schrijven in een – bij gebrek aan beter woord – dagboek. Het hoeven geen hele verhalen te zijn, en het hoeft niet hoogstaand schrijven te zijn, maar het op papier zetten van je eigen woorden kan enorm helpen. Het zijn namelijk jouw persoonlijke reflecties, hoe jij denkt over dit onderwerp. Het opschrijven van deze reflecties kan inzicht bieden, en het biedt hoe dan ook een moment in de dag waarop je nadenkt over memento mori en hoe het je leven kan verbeteren.

De kracht van memento mori

Elk moment kan ons laatste zijn. Het maakt niet uit hoe jong of gezond we zijn. Misschien worden we morgen aangereden, treft bliksem ons, of krijgen we een hartstilstand. Of misschien is het niet morgen, maar juist overmorgen, of vijftig jaar in de toekomst. We weten het simpelweg niet. Wat we wel weten is dat met een regelmatige herinnering aan memento mori we het leven beter kunnen benutten. Dat we beter kunnen leven, en een beter mens kunnen zijn. En dat we ons moeten richten op de dingen die we echt willen.

Dat is de kracht van memento mori, iets wat we missen in de moderne samenleving. Denk dan ook na over de dood en over de sterfelijkheid van elke mens. Reflecteer over de zaken die belangrijk voor je zijn en die je echt wilt bereiken. En richt je hier dan ook op; niet op een onbepaald moment, niet morgen, maar vandaag. Vandaag is de enige tijd die we hebben, gebruik het dan ook goed.

Dus memento mori; gedenk te sterven.

* Deze anekdote komt van Tertullianus. Helaas is het nooit bevestigd door andere schrijvers, dus er is een grote kans dat dit niet waar is. Hoe dan ook blijft het een goed voorbeeld van memento mori in de praktijk.


Reacties (1)
  1. Jan Dijkstra schreef:

    Hoi,

    Is dit blog onderdeel van een stoïcijnse school?

Geef een Reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met (*)