Het stoïcisme is een praktische filosofie die bedoeld is voor de moeilijkheden die ieder van ons tegenkomt in het leven. Toch blijft de vraag vaak: hoe kun je het stoïcisme nou toepassen in de praktijk? Hoe word je een stoïcijn? Je kunt er over lezen, je kunt jezelf mentaal voorbereiden, en je kunt natuurlijk de stoïcijnse oefeningen toepassen. Maar toch, wat als er echt iets negatiefs in je leven gebeurt? Ben je erop voorbereid? Kun je dan de stoïcijnse filosofie daadwerkelijk toepassen?
Voor mensen die de stoïcijnen bestuderen is het duidelijk dat er een kloof zit tussen de studie en de praktijk. Je kunt immers pas stoïcijns zijn als je getest wordt in het leven. En op dat moment kun je ervaren dat het stoïcisme niet alleen een filosofische theorie is, maar dat het ook enorme waarde kan bieden met de problemen die je ervaart.
En hoewel het toepassen van het stoïcisme waarschijnlijk makkelijker is met kleine problemen – iets gaat kapot, verkeersfrustraties, je collega’s houden zich niet aan de afspraken – is het wellicht moeilijk voor te stellen hoe we het kunnen toepassen in levensveranderende situaties. Neem als voorbeeld het aankomende sterven van een partner, kind, of goede vriend – waarschijnlijk één van de ergste dingen die je als mens te horen kunt krijgen. Hoe ga je daar mee om? Is er een manier om de stoïcijnse lessen zelfs in dat geval toe te passen?
Deze situatie overviel Marja Havermans toen ze hoorde dat haar echtgenoot Paul alvleesklierkanker had – vaak een ongeneselijke ziekte. De levensverwachting voor hem werd gegeven in maanden, niet jaren. Hoe zij omging met deze diagnose en hoe de stoïcijnse filosofie haar hier bij hielp staan centraal in haar recent verschenen boek Sterven als een stoïcijn: Filosofie bij ziekte en dood.
In het onderstaande interview vroegen we Marja naar haar kijk op het stoïcisme en het toepassen van de praktische filosofie in deze situatie.
Hoe kwam je origineel in aanraking met het stoïcisme? En wanneer besefte je dat het stoïcisme toepasbaar is als een praktische filosofie in je eigen leven?
Ik kwam er voor het eerst mee in aanraking toen ik net filosofie studeerde, in 2004. Het kwam langs bij het vak ‘geschiedenis van de antieke en middeleeuwse wijsbegeerte’. Eerst de pre-socratici, dan Socrates, Plato, Aristoteles, de stoïcijnen en zo verder. Het was allemaal nieuw voor me, ik vond alles interessant.
Dat het stoïcisme in je eigen leven toepasbaar is, daar kwam ik eigenlijk pas later achter, toen ik na mijn studie nog cursussen in praktische filosofie volgde. Sindsdien weet ik dat het stoïcisme bij mij past. Vanwege het rationele, met toch aandacht voor emoties. Vanwege de nuchterheid, het gewoon benoemen dat wij sterfelijk zijn, het aanvaarden van wat onvermijdelijk is. En niet te vergeten de stoïcijnse deugden wijsheid, rechtvaardigheid, moed en matigheid. Ook die spreken mij enorm aan.
Zou je jezelf omschrijven als een stoïcijn? En zo ja, was er een specifieke gebeurtenis die je stoïcijns maakte, of was het een langzaam proces?
Ja zeker ben ik een stoïcijn! En het was een specifieke gebeurtenis die me dat deed beseffen: de ziekte van mijn man Paul, die onafwendbaar leidde tot zijn dood in 2016. Tegelijkertijd was het ook een langzaam proces. Ik wist al eerder dat het stoïcisme bij me paste, en toen Paul ziek was en we wisten dat hij dood zou gaan, gingen hij en ik daar als vanzelfsprekend stoïcijns mee om. Dat deden we min of meer onbewust. Pas na zijn dood, toen ik erover ging schrijven, besefte ik dat het zo was gegaan. Je zou dus kunnen zeggen dat ik eerst onbewust stoïcijn was, en dat zijn ziekte en sterven mij tot een bewuste stoïcijn maakten.
Hoe waar is de uitspraak van Epictetus voor je: ‘We lijden niet als gevolg van onze omstandigheden, maar door onze gedachten hierover?’ En werkte het om je gedachten aan te passen in de moeilijke situatie dat Paul de diagnose alvleesklierkanker kreeg?
Die uitspraak is heel erg waar! Dat drong al tot me door toen ik jaren geleden een boek las over een Amerikaan die als militair in de Vietnamoorlog krijgsgevangene werd en onder extreme omstandigheden moest overleven. Het lukte hem om deze uitspraak van Epictetus toe te passen. Ondanks alle ellende, honger en martelingen wist hij in zijn gedachten vrij en onaantastbaar te blijven. Dat trof mij zo dat ik dacht: zo wil ik ook zijn!
In ons allereerste mailtje aan vrienden en kennissen over de dodelijke ziekte die Paul had getroffen, beschreven wij deze uitspraak van Epictetus en we zeiden erbij: dit is ons uitgangspunt en dat vertalen we als: ‘Wat er ook op ons pad komt, we gaan ermee dealen.’ Daar was geen aanpassing van gedachten voor nodig. Het geeft je namelijk houvast, omdat je heel helder ziet wat je te doen staat: doen wat je kunt doen, leven zo lang je kunt leven, zo goed mogelijk leven, samen met de mensen van wie je houdt.
Toch kan ik mij voorstellen dat het moeilijk is om ‘ermee dealen’ en ‘dingen aanvaarden’ te vertalen naar de praktijk. Wat waren voor jou de beste manieren om ziekte en een naderende dood te aanvaarden en ermee om te gaan?
Altijd kijken naar wat er wel is en wel kan. Niet stuklopen op wat toch niet is of toch niet kan. Niet blijven hangen in: dit wil ik niet! Niet je kop in het zand steken en blijven hopen op een wonder. Geen behandelingen ondergaan die toch geen effect hebben. Ook niet bij de pakken neerzitten. Wel onderkennen wat er aan de hand is: dat hij doodgaat en het daarmee doen, van die omstandigheid het beste maken. En dat betekent zo goed mogelijk leven, zolang het kan. Daarbij mag je ook je emoties onder ogen zien. Je kunt onderzoeken hoe je daarmee het beste omgaat. Zo kwam ik erachter dat mijn boosheid geen zin had, omdat die heel onredelijk was. Je hebt namelijk geen recht op samen oud worden, ook al wil je dat wel. Toen ik dat besefte, verdween mijn boosheid als vanzelf. Mijn verdriet verdween niet, dat was en bleef enorm, het liet zich niet verdrijven. Dus huilden we regelmatig samen. ‘Het is ook om te janken,’ zeiden we dan maar weer.
Heeft het stoïcisme voor jou alleen nut in moeilijke situaties als ziekte, dood, en verlies, of kan het ook waarde bieden in het alledaagse?
Het kan zeker ook waarde bieden in het alledaagse. Zoals je je erop kunt voorbereiden dat je een keer dood gaat, zo kun je er ook vooraf al rekening mee houden dat dingen kunnen tegenvallen, dat het niet altijd gaat zoals je zou willen. Dat helpt echt bij het bewaren van je gemoedsrust. In allerlei situaties, van een veel te drukke werkdag tot een avondje film, als andere bezoekers lawaai maken terwijl jij rustig wil kijken. Of als je dochter thuiskomt met een vriendje dat je niet aanstaat, of als je die baan die je heel graag zou willen toch niet krijgt, of als je verjaardagsfeestje tegenvalt. Bij elke tegenslag, groot of klein, helpt het stoïcisme je te zien wat je maar beter kunt aanvaarden en zo je gemoedsrust te behouden.
Het stoïcisme heeft veel praktische oefeningen. Heb je zelf ook bepaalde stoïcijns geïnspireerde oefeningen of rituelen die je doet?
Nee, eerlijk gezegd lukt me dat niet. Ik heb weleens gedacht dat het goed zou zijn om dat op te pakken, maar dan weet ik direct ook dat ik het toch niet ga volhouden. Dat past me niet. Ik zie het stoïcisme meer als een levenshouding. Bij mij zit die in een voortdurend reflecteren op wat ik doe, waarom ik het doe of waarom ik er juist geen zin in heb, waarom ik ergens boosheid of irritatie over voel enzovoort. Dat onderzoeken en er zo goed mogelijk mee omgaan. En tot slot: voortdurend beseffen dat wij vergankelijk zijn, niet alleen ik, maar ook mijn geliefden: kinderen, kleinkinderen, vrienden. De broosheid van het bestaan onderkennen, zodat ik het belang van goed contact, fijne gesprekken, vriendschap en liefde kan ervaren.
Heb je een favoriete stoïcijnse auteur of tekst waar je veel waarde uit haalt?
Niet echt. Ik blader regelmatig in de Persoonlijke Notities van Marcus Aurelius, in het Zakboekje van Epictetus of in een van de boekjes van Seneca, vooral ‘De Goede Dood’. Ik vind het fijn om dan even iets tot me te nemen, een paar mooie uitspraken te lezen, een paar zinnen te zien om over na te denken.
Heb je een laatste opmerking, advies of aanbeveling voor de lezers van De Nieuwe Stoa?
Pfff, ik ben niet zo van de adviezen. Ik zou zeggen: ‘Neem kennis van het stoïcisme en haal eruit wat er voor jou inzit!’ Haha, toch een advies…
‘Sterven als een stoïcijn’ is onder andere verkrijgbaar bij Bol.com. Voor meer stoïcijnse boekentips bekijk ook onze leeslijst.
Heb je het boek al gelezen? Of heb je zelf een vergelijkbare ervaring doorstaan? We horen het graag in een reactie!