De Klassieke Stoïcijnse Deugden: Leven als een Wijze

De stoïcijnen hebben het regelmatig over de deugden die we als mens moeten ontwikkelen en nastreven. Sterker nog zelfs, je zou het leven van een deugdzaam leven als het ultieme doel van het stoïcisme kunnen zien. Hiermee bedoelen de stoïcijnen overigens niet wat we tegenwoordig veelal onder ‘deugden’ verstaan, zoals netheid, braafheid en je fatsoenlijk gedragen. Dit is meer de protestants-christelijke interpretatie van een deugd. Nee, voor de stoïcijnen betekenen de deugden veel meer dan dat. Het zijn namelijk alle positieve karaktereigenschappen die iedereen kan ontwikkelen en tegelijkertijd noodzakelijk zijn voor het leven als een “wijze”.

Binnen het stoïcisme refereert deze wijze aan een ideaal persoon, iemand die perfect de deugden en filosofie van het stoïcisme uitoefent en dus als een rolmodel dient. Natuurlijk is niemand perfect, maar door de wijze als rolmodel te nemen, kunnen we wel steeds dichter bij dit ideaalbeeld komen. Deze weg van ontwikkeling waarin we filosofie toepassen in de praktijk en de stoïcijnse deugden nastreven leidt dan, volgens de stoïcijnen, tot het hebben van een goed en gelukkig leven.

Maar wat waren voor de stoïcijnen de belangrijkste deugden om te ontwikkelen? Natuurlijk zijn er veel deugden die belangrijk zijn, maar de vier kerndeugden van het stoïcisme zijn wijsheid, moed, rechtvaardigheid en zelfbeheersing. Hieronder behandelen we ze één voor één.

Wijsheid

Deze deugd heeft alles te maken met het in de praktijk brengen van filosofie. Het gaat niet om het maken van de theoretische juiste keuzes, maar het daadwerkelijk toepassen van de kennis die je vergaard hebt. Hoe reageer je op omstandigheden die je meemaakt in het leven? Wat is de beste manier om deze situatie aan te pakken? Hoe kun je je het beste gedragen? Wat zou “de wijze” in deze situatie doen?

Je kunt wijsheid zien als de juiste manier van denken, dingen te zien zoals ze zijn, het accepteren van zaken die we niet kunnen veranderen, en het internaliseren van doelen. Uiteindelijk gaat het om het ontwikkelen van een juist karakter en het worden van een persoon die in elke situatie juist en correct kan handelen.

Wijsheid is dus niet alleen het lezen en begrijpen van filosofie, maar dit toe te passen in je leven. Je zou het doel van praktische filosofie dan ook kunnen zien als het ontwikkelen én het toepassen van wijsheid.

Moed

Het leven gaat nooit zoals we dat willen. Er zullen altijd tegenslagen en teleurstellingen zijn, en soms zouden we liever wegkijken en proberen ons te verstoppen in plaats van te handelen zoals we moeten. Als we “wijs” willen zijn dan zullen er momenten zijn waar we tegen de status quo in moeten gaan en onze eigen beslissingen moeten nemen. Dit is niet gemakkelijk en vereist moed en doorzettingsvermogen.

We moeten moed hebben om onze eigen principes te volgen, ook als er niemand is die ons ondersteunt, en moed hebben om wijs en rechtvaardig op te treden, ook al zou het gemakkelijker zijn om dit niet te doen.

Het tonen van moed is ook terug te zien in de levens van de verschillende beroemde stoïcijnen. Van het leven in slavernij van Epictetus, tot het weerstaan van keizerlijke verdorvenheid en de verplichte zelfmoord van Seneca. Ook zien we het terug in de zogenaamde ‘stoïsche oppositie’, een groep stoïcijns geïnspireerde mensen die tegen de autocratie van Nero in opstand kwamen. Hoogstwaarschijnlijk wisten ze dat dit niet goed kon aflopen, maar toch lieten ze zich hier niet door afschrikken. Dit allen zijn vormen van stoïcijnse moed.

Rechtvaardigheid

Deze deugd heeft een sterk ethisch karakter: het gaat om het juist behandelen van onze medemens. Dit betekent dat we niet alleen eerlijk en integer moeten zijn, maar ook dat we moeten proberen nuttig te zijn tegenover de samenleving. Het stoïcisme is geen vorm van ascese en uiteindelijk zijn we allemaal onderdeel van een groter geheel. Zoals Marcus Aurelius schrijft: “Wat niet goed is voor de zwerm, is ook niet goed voor de bij.” Als we dus onrechtvaardig handelen dan raakt dit niet alleen onszelf, maar ook de samenleving en de mensen om ons heen.

Je zou rechtvaardigheid simpelweg kunnen omschrijven als rekening houden met anderen. Belangrijk hierbij is om in te zien dat het niet alleen gaat om de juridische definitie van rechtvaardigheid, maar dat het veel meer kan beslaan. Misschien is iets wel rechtvaardig volgens de wet, maar als we alsnog onze medemensen benadelen of als we niet integer of vriendelijk gehandeld hebben dan hebben we dus niet geleefd volgens deze deugd.

Zelfbeheersing

Als het gaat om zelfbeheersing dan is het voor de stoïcijnen vooral van belang onszelf te beheersen tegenover overmaat, verlangens en verleidingen. Als we namelijk streven naar de bevrediging van al onze impulsen en verlangens dan zullen we nooit tevreden zijn. Zodra één behoefte vervuld is, komt er een ander voor in de plaats. We zullen steeds groter, luxer en excessiever moeten leven om de vicieuze cirkel van verlangens te bevredigen. Zelfbeheersing is dan ook de manier om dit te stoppen en vervulling te halen uit datgene dat we al hebben.

Het gaat hierbij niet alleen om de materiële zaken, maar ook om een stukje zelfbeheersing als het gaat om onze emoties, waar we ons volgens de stoïcijnen niet door moeten laten leiden. Zelfbeheersing is dan ook zelfdiscipline, waarin je je niet laat leiden door verlangens en niet hoeft te leunen op externe zaken voor ons geluk. Binnen het stoïcisme refereert ‘extern‘ aan alles wat niet aan onszelf is, zoals materiële zaken, maar ook de meningen en handelingen van anderen. Dit alles is funest voor ons geluk aangezien we er niks aan kunnen veranderen. Veel beter is het om op jezelf te richten en op de dingen die je wel kunt beïnvloeden – maar dit vereist zelfbeheersing.

Kortom: probeer de gulden middenweg te vinden, beheers jezelf en je emoties, en leef bescheiden en doelbewust.

---

Deugdelijk leven is hoe we volgens de stoïcijnen gelukkig kunnen worden er waar we ons op moeten richten. We weten niet wat we in het leven tegenkomen en welke tegenslagen we misschien moeten verdagen – we hebben er immers geen controle over. Maar dit maakt volgens de stoïcijnen niet uit. Ongeacht in welke situatie we ons bevinden en wat we moeten ervaren kunnen we er voor kiezen om met wijsheid, moed, rechtvaardigheid en zelfbeheersing te reageren. Daar hebben we altijd volledige controle over. En door de stoïcijnse deugden toe te passen zullen we dan ook steeds dichterbij het ideaalbeeld van “de wijze” komen.