Eén van de unieke dingen aan het stoïcisme is hoe weinig er veranderd is over de afgelopen duizenden jaren. De teksten van Marcus Aurelius, Seneca, Epictetus, en anderen zijn (op bepaalde culturele dingen na) nog steeds relevant. Sterker nog zelfs: hun kijk op bepaalde thema’s en problemen zouden gisteren geschreven kunnen zijn. De adviezen die ze geven over hoe om te gaan met tegenslagen, hoe we gelukkig kunnen worden, en waar een goed leven uit bestaat, zijn tijdloos en blijven wijsheid bevatten – niet alleen tweeduizend jaar geleden, maar ook nu, en waarschijnlijk ook gedurende de volgende tweeduizend jaar.
Is een stoïcijnse leeslijst dan noodzakelijk? Nee, in principe niet. Eén primaire tekst of één introductieboek kan al voldoende kennis geven voor het toepassen in de praktijk. En de praktijk, daar draait het uiteindelijk om.
Door de eeuwen heen is echter wel veel over het stoïcisme geschreven. Van analyses, biografieën, academische teksten, tot praktische gidsen en zelfs fictieboeken. Als je dus meer wilt weten over het stoïcisme, de achtergronden, en moderne interpretaties daarvan dan geeft de onderstaande stoïcijnse leeslijst de belangrijkste boeken weer.
Deze stoïcijnse leeslijst is opgebouwd in verschillende categorieën:
- De primaire werken van de originele stoïcijnen
- Introductieboeken tot het stoïcisme
- Modern stoïcijnse boeken
- Achtergronden & biografieën
- En, als laatste, een antwoord op de vraag: ‘waar te beginnen?’
De Primaire Werken
In het stoïcisme zijn er maar enkele boeken die “primair” zijn. Het overgrote deel van de lessen van de Stoa werden oraal gegeven, van de leraar naar zijn studenten. Van de eerste beroemde stoïcijnen zoals Zeno, Cleanthes, en Chrysippos is zelfs helemaal niks bewaard gebleven. Pas gedurende de Jonge Stoa, de periode van Seneca, Epictetus en Marcus Aurelius, zijn er volledige publicaties te vinden. Het is ook vanaf deze periode dat hun werk meer en meer verspreid wordt via het schrift of, zoals in het geval van Epictetus, via de notities van zijn studenten.
Eigenlijk komen de primaire werken in drie smaakjes: korte fragmenten en reflecties (Marcus Aurelius), gepolijste artikelen en brieven (Seneca), of notities vanuit de collegezaal (Epictetus). Hoewel de werken van alle drie aan te bevelen zijn, vereisen ze wel een verschillende manier van lezen. Marcus Aurelius is het beste om te lezen fragment na fragment (met tussentijdse pauze voor reflecties). Seneca is makkelijker voor iemand die niet echt bekend is met het stoïcisme omdat zijn werk als enige bedoeld was voor publicatie (en dus een coherente tekst met structuur is). Epictetus is wat dogmatischer dan de andere twee, en dus beter om te lezen als je al wat kennis van het stoïcisme hebt.
Voor de nieuwkomer is sowieso Seneca de beste eerste keus, gevolgd door Marcus Aurelius, en als laatste Epictetus – die toch vaak wat minder vlot en minder leesbaar is.
D
e Persoonlijke Notities – Marcus Aurelius
Marcus Aurelius is één van de drie bekende stoïcijnse filosofen. Al vanaf een vroege leeftijd was hij bezig met het ontwikkelen van zijn filosofie en het uitoefenen van de stoïcijnse principes. Maar een filosofisch leven was niet voor hem bedoeld. Sterker nog zelfs: het hele leven van Aurelius staat in teken van de voorbereiding op het keizerschap. Allereerst adoptie door de huidige keizer, les van bekende redenaren en politici, het uitoefenen van verschillende administratieve functies, en uiteindelijk het op zich nemen van het keizerschap. Ondanks dit alles vergat hij niet zijn filosofische kant.
Het is niet exact duidelijk wanneer Marcus Aurelius zijn filosofie opschreef. Wat we wel weten is dat het een soort dagboek vol reflecties is. Over de dingen die hij moeilijk vindt, of wat belangrijk is, of hoe hij zich wil gedragen. Stel je voor: de machtigste man op aarde schrijft aan zichzelf om een beter mens te worden? Het klinkt haast te gek voor woorden, maar dat zijn de notities die hij schreef.
De Persoonlijk Notities geven een unieke kijk in wat Marcus Aurelius belangrijk vond in een keizer, of beter gezegd: in een mens. Het is één van de belangrijkste stoïcijnse werken en dat terwijl het nooit voor publicatie bedoeld was. Aangezien het een dagboek is, is het geschreven in korte fragmenten, zonder volgorde of doorlopend verhaal. Dit maakt het aan de ene kant moeilijk om het in één stuk door te lezen, maar aan de andere kant biedt het veel waarde als je rustig de tijd neemt en af en toe een aantal fragmenten leest.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Brieven aan Lucilius – Seneca
Van alle primaire werken in het stoïcisme zijn die van Seneca waarschijnlijk het best leesbaar. Hij schrijft, als enige van de beroemde stoïcijnen, direct aan de lezer. (Marcus Aurelius schreef aan zichzelf, Epictetus heeft zijn filosofie nooit opgeschreven – hij gaf alleen colleges.) Dit zorgt ervoor dat Seneca vaak makkelijker te begrijpen is omdat hij zijn argumentatie geleidelijk opbouwt en omdat zijn teksten gepolijst zijn.
De Brieven aan Lucilius vormen een samenvatting van Senecas belangrijkste filosofische gedachten. Ze behandelen diverse onderwerpen: van vriendschap, de dood, rijkdom, verdriet, succes, mislukkingen, tot het doel van het leven en geluk. De brieven zijn gericht aan ene Lucilius, een procurator in Sicilië, maar ze zijn overduidelijk bedoeld voor een groter publiek. Het centrale doel van al deze brieven is het worden van een betere stoïcijn (je zou het dan ook coaching voor Lucilius kunnen noemen).
(Naast deze brieven schreef Seneca meerdere, langere artikelen die dieper ingaan op bepaalde onderwerpen. Deze staan hieronder.)
Bekijk op bol.com.
De Lengte van het Leven – Seneca
De eerste van Senecas artikelen gaat over de ‘kortheid’ van het leven. Of, beter gezegd, het gaat over het feit dat het leven helemaal niet kort is. Integendeel juist, het leven is lang genoeg als je maar weet hoe je ervan gebruik moet maken en als je maar weet wat belangrijk is in het leven. Voor mensen die hun tijd verspillen of misbruiken is het leven inderdaad te kort. Maar als je echter weet hoe je je tijd het beste kunt besteden, zul je zien dat het leven lang genoeg is. De Lengte van het Leven behandelt thema’s zoals ambitie, verveling, winstbejag, en het uitstelgedrag van mensen.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Innerlijke Rust – Seneca
Een tweede artikel van Seneca, ook bekend als ‘Over de kalmte van de geest’, gaat over emoties, ambities, ontevredenheid, depressiviteit, het zoeken van roem, en alles wat zich in de ‘geest’ afspeelt. Innerlijke Rust behandelt een aantal belangrijke stoïcijnse lessen zoals je richten op de dingen waar je controle op hebt, en het aanpassen van de manier hoe je dingen waarneemt en interpreteert.
Dit artikel laat ook zien dat ontevredenheid geen moderne kwaal is. We hebben vrijwel alles wat ons hart begeert, en toch voelen we ons ongelukkig, onvoldaan of ontevreden. Dit was tweeduizend jaar geleden niet anders; ontevredenheid is overduidelijk een menselijke kwaal die weinig met de externe omstandigheden te maken heeft. In dit essay legt Seneca uit hoe wél tevreden kunnen zijn en hoe wél innerlijke rust kunnen creëren.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Het Ware Geluk – Seneca
Een derde artikel van Seneca gaat over iets wat iedereen zoekt in het leven: geluk. Maar wat is een gelukkig leven? En hoe bereiken we dat? In Het Ware Geluk geeft Seneca het stoïcijnse antwoord. Geluk is een gevolg van leven volgens morele integriteit, of het leven volgens de natuur. Dus niet de constante hebzucht naar geld en materiële zaken, niet een hedonistische insteek, maar leven als een goed en moreel persoon – leven met deugd en integriteit.
Als rijke lezer in de westerse wereld biedt dit essay stof tot nadenken. Is onze drang naar meer en meer combineerbaar met een gelukkig leven? Of is het juist de oorzaak van onze ongelukkigheid en ontevredenheid?
Bekijk op bol.com.
Onkwetsbaarheid – Seneca
Dit vierde artikel van Seneca heeft als onderwerp één van de centrale lessen van het stoïcisme, namelijk dat invloed van buitenaf je niet kan kwetsen. Als mensen je tegenwerken, of dwarsbomen, of als je gefrustreerd of beledigd bent dan is dit – uiteindelijk – een keuze die je zelf maakt. Het is immers een interne interpretatie van een externe gebeurtenis. Je kunt er ook voor kiezen om je hier tegen te wapenen, en er voor te zorgen dat externe invloeden op je afkaatsen.
Onkwetsbaarheid gaat over het creëren van een mindset of gemoedstoestand dat je instaat stelt om de grillen van het bestaan te accepteren. Om alle externe zaken van je af te laten glijden, en om je interne rust te behouden.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
De Goede Dood – Seneca
Dit boekje is de laatste in de reeks van vijf moderne Nederlandse vertalingen. Het is echter niet gebaseerd op één artikel van Seneca, maar het is een compilatie van een aantal brieven en andere fragmenten met één centraal thema: de dood. Of: de goede dood. Want wat is eigenlijk een goede dood? Mag een stoïcijn het leven verlaten, of moet hij koste wat kost vechten tot het laatste moment? Wat is het leven waard als elke dag pijn doet, of als je alleen maar in ellende leeft? Deze vragen staan centraal in De Goede Dood. Eigenlijk is het een samenvatting van Senecas gedachten over de dood, sterven, en het einde. Het boekje bevat ook een portret van Senecas laatste uren wat laat zien dat zijn eigen dood volledig conform stoïcijnse principes was.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Levenskunst – Seneca
Update: de bovenstaande artikelen van Seneca zijn nu ook gebundeld in één boek. Levenskunst, ook vertaald door Vincent Hunnink, bevat ‘De Lengte van het Leven’, ‘Innerlijke Rust’, ‘Het Ware Geluk’, ‘Onkwetsbaarheid’ en De ‘Goede Dood’. Hiernaast is er ook nog één nieuw essay van Seneca toegevoegd: ‘Leven in de Luwte’. Het is dus zeker een aanrader om deze bundel te kopen in plaats van de losse boeken!
‘Leven in de Luwte’, het bonusartikel in deze compilatie, is incompleet. Het is nooit volledig bewaard gebleven en waarschijnlijk is de helft van de tekst verloren gegaan. In de overgebleven passages gaat Seneca echter in op “vrije tijd”, alhoewel dit niet recht doet aan de inhoud (vrije tijd voor Romeinen van adel had namelijk een andere betekenis). Seneca stelt vragen zoals ‘wat is een goede besteding van de tijd?’, ‘is het de moeite waard om je in te spannen voor de politiek of je medemens?’, en ‘is het niet beter om je terug te trekken uit het publieke leven en je bezig te houden met andere zaken?’
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Het Zakboekje van Epictetus
Dat we überhaupt nog Epictetus kunnen lezen vandaag de dag is haast een wonder te noemen. Zelf zette hij namelijk nooit een woord op papier; zijn filosofische lessen gaf hij alleen in de vorm van colleges. Gelukkig voor ons publiceerde één van zijn studenten de notities van Epictetus’ colleges. De kern van deze notities is de Encheiridion. Dit betekent letterlijk ‘handboekje’ of ‘zakboekje’.
In het algemeen is Epictetus wat moeilijker te lezen dan de andere twee beroemde stoïcijnen. Hij is wat dogmatischer en soms ook wat moeilijker te doorgronden. Dit ‘Zakboekje‘ vormt echter een prima introductie tot zijn praktische filosofie en is ook zeker aan te raden als een eerste stap in de wereld van Epictetus.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Verzamelde Werken – Epictetus
De Verzamelde Werken bevat alle teksten van Epictetus: het ‘zakboekje’, de colleges, en de losse fragmenten/uitspraken. Als je dus op zoekt bent naar het complete werk van Epictetus dan is deze versie aan te raden. Houd er rekening mee dat de colleges van Epictetus vaak moeilijker leesbaar en doorgrondbaar zijn, dus dit boek zou geen aanrader zijn voor iemand die nieuw is met het stoïcisme.
Als je echter na het lezen van de andere stoïcijnen, of na het lezen het ‘zakboekje’, verder wilt gaan in de filosofie van Epictetus dan is deze vertaling een goede. Net zoals veel andere oude werken zijn er gratis vertalingen online te vinden, maar deze zijn oubollig en vaak moeilijk te begrijpen. Het is dan ook aan te raden om een moderne vertaling (zoals deze) te kopen.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Boeken over het stoïcisme
Hoewel de primaire werken van het stoïcisme vaak goed leesbaar en begrijpelijk zijn, is het soms toch prettiger om met een introductieboek te beginnen. Op deze manier kan de lezer de achtergrond, de ideeën van de filosofie, en de belangrijkste filosofen beter begrijpen. Het nadeel van een introductieboek is echter dat de auteur altijd een bepaalde draai geeft aan het grondmateriaal. Soms is dit positief (bijvoorbeeld bij een update naar 21ste eeuw), soms is het echter ook negatief. Er zijn gelukkig een aantal introductieboeken die de juiste informatie geven, zonder de onderliggende gedachtes te veranderen. Mocht je dus nog nooit eerder in aanraking zijn gekomen met het stoïcisme dan zijn de onderstaande boeken een juiste start.
Hoe word je een stoïcijn? – Massimo Pigliucci
Bovenaan de lijst van introductieboeken over het stoïcisme staat die van Massimo Pigliucci, een Amerikaans-Italiaanse filosoof. Zijn boek is een moderne samenvatting van de traditionele stoïcijnse filosofie, en in mindere mate een praktische gids. Dit is echter geen probleem. De praktische filosofie van het stoïcisme staat op zichzelf en vereist niet veel uitleg. Pigliucci zorgt er echter wel voor dat de oude filosofische principes worden vertaald naar het hedendaagse leven, vol met anekdotes en persoonlijke ervaringen.
Het nadeel van het Hoe word je een stoïcijn? is dat het zich voornamelijk richt op Epictetus, en in mindere mate op de andere stoïcijnse filosofen. Het is dus niet de “ultieme” introductie tot het stoïcisme, maar het is wel één van de boeken die het stoïcisme tastbaar maakt, goed uitlegt, en het toegankelijk maakt voor de praktijk. (Hoewel het uitoefenen van het stoïcisme simpel is, is het niet gemakkelijk – zoals Pigliucci zelf ook aangeeft).
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
A Guide to the Good Life – William Irvine
Helaas alleen beschikbaar in het Engels, maar Irvines introductie tot het stoïcisme behoort tot één van de beste. Net zoals in Pigliuccis boek, vertaalt Irvine het werk van de Stoa naar hedendaagse termen. De focus ligt niet op één filosoof of op één onderwerp, maar op een algemene introductie van de levensfilosofie en het stoïcisme. Hiernaast gaat het boek verder in op de verschillende onderwerpen die de Stoa behandelt. Wat is in onze controle? En wat niet? Hoe moeten we omgaan met woede of verdriet? Wat is belangrijk om na te streven in het leven? Door deze themas één voor één te behandelen laat Irvine een manier zien om de stoïcijnse filosofie toe te passen in de 21ste eeuw.
Dit introductieboek, en die van Pigliucci zijn complementair. Ze hebben beiden een iets andere insteek, maar samen geven ze een volledige inleiding in de filosofie van de Stoa.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Handboek voor de Moderne Stoïcijn – Massimo Pigliucci & Gregory Lopez
Een boek met een iets andere strekking dan de voorgaande twee. Handboek voor de Moderne Stoïcijn laat door middel van 52 wekelijkse oefeningen zien dat het stoïcisme een hele praktische filosofie is. Want de vraag is vaak: hoe word je nu echt stoïcijns? Welke oefeningen kun je gebruiken om jezelf te ontwikkelen? Op De Nieuwe Stoa schreven we al eerder over de stoïcijnse oefeningen, maar dit boek heeft voor elke week van het jaar één oefening of thema die een link met het stoïcisme heeft. Hierbij is er ook wat witruimte elke week zodat je je eigen ervaringen en bevindingen kunt opschrijven.
Er zijn weken dat er geoefend wordt met memento mori, vrijwillig ongemak, of de premeditatio malorum. Andere weken wordt er gekeken naar het bijhouden van een persoonlijk stoïcijns dagboek, het ontleden van begeertes en verlangens, of het analyseren van je eigen woede en frustratie.
Eerlijk is eerlijk: niet elke week, en niet elke oefeningen, in het boek is even sterk. Toch geeft het wel een goed overzicht van de verschillende stoïcijnse technieken en spoort het zeker aan om het filosofie dagelijks toe te passen.
Bekijk op bol.com.
Stoïcijnse levenskunst – Miriam van Reijen
Voor een Nederlandse introductie tot de stoïcijnse filosofie kun je ook terecht bij Miriam van Reijens boek genaamd Stoïcijnse Levenskunst: Evenveel geluk als wijsheid. Net als bij andere introductieboeken komen hier ook de belangrijkste elementen van het stoïcisme aan bod, zoals de invloed die negatieve en irrationele emoties hebben op het leven en het geluk. Naast de klassieke stoïcijnen, is er ook veel invloed van Spinoza in deze introductie. Spinoza werd natuurlijk geboren ver na de bloeiperiode van het stoïcisme, maar toch is er in zijn filosofie veel overeenkomst te vinden met het klassieke stoïcisme.
Bekijk op bol.com.
Modern stoïcijnse boeken
Het stoïcisme lijkt tegenwoordig weer in een opleving te zitten. Verschillende auteurs, voornamelijk uit Amerika, geven aan beïnvloed te zijn door de werken van de Stoa (bijvoorbeeld Tim Ferriss en Nassim Nicolas Taleb). En hoewel vele schrijvers door het stoïcisme beïnvloed zijn, betekent dit niet per se dat hun boeken stoïcijns zijn – voor het doel van deze lijst dan. Een uitzondering hierop is waarschijnlijk Ryan Holiday, die een aantal modern stoïcijnse boeken geschreven heeft.
Ego is de Vijand – Ryan Holiday
De eerste van Ryan Holidays stoïcijnse boeken is Ego is de Vijand. Een ego is iets wat iedereen heeft, maar Holiday laat in dit boek zien dat onze ego eigenlijk onze grootste tegenstander is. Het kan onze carrière verpesten, onze relaties bederven, en ons hoogmoedig maken. Zeker in een tijd waarin iedereen alles op sociale media plaatst en zichzelf constant een verhaal voorhoudt of vertelt (hoe goed het wel niet gaat, hoe geweldig we wel niet zijn) is het belangrijk om hier rekening mee te houden.
De verhalen die wij onszelf voorhouden maken ons egocentrisch. En, zoals de geschiedenis laat zien, is het geloven in je eigen ego vaak hoogmoed voor de val. Dit past in de leer van de Stoa: om nuchter, open, en zonder hoogmoed de wereld in te gaan. Om ons te richten op de dingen waar wij controle over hebben, en in plaats van verhalen te vertellen, dingen te doen.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Het Obstakel is de Weg – Ryan Holiday
Het tweede boek van Ryan Holiday is gebaseerd op een citaat van Marcus Aurelius: “Wat een obstakel was bij een werk, wordt een hulpmiddel, en wat je verhinderde een bepaalde weg in te slaan, wordt een richtingwijzer.” Of: wat in de weg staat wordt de weg. En daar draait Het Obstakel is de Weg om: voor sommige mensen zijn obstakels een reden om bij de pakken neer te gaan zitten. Met een stoïcijnse blik daarentegen, kunnen obstakels juist een bron van kracht worden. Het gaat erom hoe wij onze situatie interpreteren en hoe we problemen kunnen omzetten in mogelijkheden.
Hoe dan we dat? Allereerst door onze perceptie aan te passen (‘omdenken’ als het ware). Daarna door onze acties te richten op het obstakel. En als laatste door wilskracht te kweken en te tonen (en, als het obstakel niet te overwinnen valt, dit op een goede manier te accepteren). Zie hier voor een uitgebreidere bespreking van dit boek.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Stoicism and the Art of Happiness – Donald Robertson
Dit boek is een beetje een vreemde eend in de bijt, maar het is wel een interessante moderne kijk op het stoïcisme. De auteur veronderstelt namelijk dat het stoïcisme een soort voorloper is op de moderne ‘cognitieve gedragstherapie‘. De kern van deze therapie is dat gedachtes kunnen leiden tot gedrag. Dus slechte, of irrationele, gedachtes kunnen zorgen voor, bijvoorbeeld, agressie of uitstelgedrag.
Stoicism and the Art of Happiness gaat over hoe we veerkrachtig kunnen zijn, hoe we in het nu kunnen leven, hoe we ons beter kunnen gedragen ten opzichte van anderen, en hoe we gelukkig kunnen worden. Het laat ook zien dat ondanks dat het stoïcisme een eeuwen oude filosofie is, het nog steeds geldig is voor vandaag de dag. (Helaas niet beschikbaar in een Nederlandse vertaling.)
Bekijk op bol.com.
Leer Denken als een Romeinse Keizer – Donald Robertson
Een tweede boek van Donald Robertson over het stoïcisme is het recent verschenen Leer Denken als een Romeinse Keizer: Succesvol Leven met Marcus Aurelius. Aan de hand van het leven van Marcus Aurelius beschrijft Robertson veel van de praktische wijsheden en technieken van het stoïcisme (zie de stoïcijnse oefeningen). Net als bij Robertson’s andere boek laat dit boek ook zien dat de oude stoïcijnse technieken ook in moderne therapeutische omgevingen gebruikt kunnen worden. Beter nog zelfs: hij laat zien hoe ieder van ons deze technieken kan toepassen in het leven zonder in therapie te gaan.
Leer Denken als een Romeinse Keizer is dan ook een goede introductie voor het leren kennen en het praktisch toe te passen van de stoïcijnse technieken. Als je dit boekt leest als introductie tot het stoïcisme bedenk dan wel dat het boek niet heel diep ingaat op de achtergrond van het stoïcisme en de andere stoïcijnse filosofen – Marcus Aurelius heeft de hoofdrol.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
In De Stilte Ligt Het Antwoord – Ryan Holiday
Dit is een recent verschenen derde boek van Ryan Holiday uit dezelfde “trilogie” als Het Obstakel Is De Weg en Ego Is De Vijand. Op het moment is dit derde deel nog niet in het Nederlands verschenen (hoewel het al wel te reserveren is), maar de Engelse variant (Stillness Is The Key) is wel verkrijgbaar.
Waar de eerdere delen dus gingen over het overkomen van obstakels, of het verslaan van onze ego, gaat het in dit boek over verstilling. Over hoe we in deze steeds drukkere wereld toch een gevoel kunnen krijgen van tevredenheid, betekenis en succes. Het is in dezelfde stijl geschreven als de eerdere twee delen en bevat dus veel verschillende praktische voorbeelden met een hevige dosis van het stoïcisme. Daarnaast komen er ook regelmatig andere praktische filosofieën terug.
Als je dus de vorige boeken van Ryan Holiday interessant vond en zijn kijk op het stoïcisme kunt waarderen, dan is dit derde boek ook zeker een aanrader!
Bekijk de Engelse versie op bol.com, of reserveer de Nederlandse editie.
Stoïsche notities – Rymke Wiersma
De Stoïsche Notities van Rymke Wiersma is een collectie van korte paragrafen die ingaan op verschillende onderwerpen gelinkt aan het stoïcisme en andere praktische filosofieën. Dit maakt het boek leuk om door te bladeren en een paar notities te lezen, maar minder geschikt om snel door te lezen of als een introductie tot het stoïcisme. Wiersma schrijft in het voorwoord van het boek dat het maken of samenstellen van deze notities meer dan 10 jaar duurde, en dat is goed te zien; de notities behandelen veel verschillende onderwerpen en de bronvermelding is van aanzienlijke grootte.
Verwacht overigens niet notities zoals die van Marcus Aurelius. Dit boek is meer een collectie van interessante gedachten en analyses van anderen, en in mindere persoonlijke reflecties zoals bij Aurelius. Al met al is dit boek zeker een aanrader om door te bladeren als je al bekend bent het stoïcisme, en ook handig als startpunt om zelf na te denken over praktische filosofie en je eigen kijk hierop.
Bekijk op bol.com.
Achtergronden & biografieën
Naast de primaire werken en de moderne blikken op het stoïcisme zijn er ook velen achtergronden en biografieën geschreven. Het merendeel van deze boeken zijn academisch en droog, en dus niet van grote interesse voor het merendeel van de lezers. Er zijn echter een aantal uitzonderingen hierop. En, hoewel het nog steeds verdiepingen zijn, zijn de onderstaande boeken leesbaar en ook interessant als je iets meer te weten wilt komen over de geschiedenis van de stoïcijnen of het stoïcisme.
Marcus Aurelius: de Keizer-Filosoof – Anton van Hooff
Deze biografie van Marcus Aurelius is niet een traditionele biografie. Anton van Hooff heeft ervoor gekozen om het boek te schrijven als een soort hybride biografische/filosofische inleiding tot Marcus Aurelius. Aan de ene kant staat dus zijn leven centraal, maar aan de andere kant gaat het boek ook in op zijn filosofische insteek en zijn kijk op de stoïcijnse filosofie.
Marcus Aurelius: de Keizer-Filosoof is een aanrader voor degenen die een verdere kijk op het leven van Aurelius willen hebben, maar verwacht geen uitgebreide beschrijving van zijn leven. Wel geeft dit boek meer achtergrond wat, zeker bij het lezen De Persoonlijke Notities van Marcus Aurelius, zeer welkom is.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Filosofie als een Manier van Leven – Pierre Hadot
Pierre Hadot was een Franse filosoof en geschiedkundige van oude filosofieën. Gedurende zijn leven schreef hij vele boeken, waarvan er twee relevant zijn met betrekking tot het stoïcisme. De eerste, Filosofie als een Manier van Leven, is wellicht wat algemeen. Het gaat namelijk over de geschiedenis van de levenskunst en het toepassen van filosofie in de praktijk. Dit klinkt droog, maar dat is het niet. Het stoïcisme is namelijk één van de voorbeelden die laat zien dat filosofie gaat over de toepassing in de praktijk, niet alleen over het vergaren van wijsheid.
Het boek is dus aan te raden als je meer wilt weten over de geschiedenis van verschillende filosofieën, of als je bewijs wilt hebben dat filosofie niet alleen een saai academisch onderwerp is.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
The Inner Citadel – Pierre Hadot
Het tweede boek van Pierre Hadot op deze lijst, The Inner Citadel, gaat specifiek in op de filosofie van Marcus Aurelius. Van alle boeken op deze lijst gaat Hadot waarschijnlijk het verst in de analyse van het stoïcisme (specifiek: het stoïcisme van Marcus Aurelius). Eerlijk is eerlijk, dit boek is niet voor nieuwkomers. Het is redelijk academisch (maar wel leesbaar), en alleen aan te raden als je dieper in wilt gaan op de stoïcijnse filosofie. Hadot geeft een moderne interpretatie op de achtergronden en de overtuigingen van Marcus Aurelius. (Het boek is helaas niet vertaald naar het Nederlands.)
Bekijk op bol.com.
Nero & Seneca – Anton van Hooff
Een tweede boek van Anton van Hooff gaat over de relatie tussen Nero en Seneca. Nero kennen we vooral van zijn wrede gedrag, vervolgingen, en de moorden uitgevoerd in zijn naam. Toen Nero echter nog jong was werd Seneca aangesteld als zijn leraar en mentor. Lang trachtte Seneca hem naar het juiste pad te leiden, maar het mocht uiteindelijk niet baten. Later in zijn leven probeerde Seneca langzaamaan de despoot alleen te laten en zich terug te trekken, maar dit luktte hem nooit. Uiteindelijk dwong Nero Seneca om zelfmoord te plegen, en zo stierf hij een stoïcijnse dood.
Bekijk op bol.com of managementboek.nl.
Dying Every Day – James Romm
Een tweede boek dat ingaat op de relatie tussen Seneca en Nero is dat van James Romm, een Amerikaanse historicus. Dying Every Day is volledig vanuit het perspectief van Seneca geschreven, en gaat dieper in op de morele strijd die Seneca voerde. Hoe hij probeerde Nero te leiden, en hoe dit steeds minder en minder werkte. Het laat zien dat toen de invloed van Seneca langzaam aan af nam, Nero zich steeds wreder en irrationele begon te gedragen. (Er is helaas geen Nederlandse vertaling beschikbaar.)
Bekijk op bol.com.
En nu? Waar te beginnen?
De bovenstaande stoïcijnse leeslijst heeft meer dan 25 boeken, dus waar kun je nou het beste mee beginnen? Zoals we al aangaven, is het unieke aan het stoïcisme dat de boeken die tweeduizend jaar geleden geschreven zijn, nog steeds leesbaar en modern aanvoelen. De ene auteur is echter wel beter leesbaar dan de andere. Daarom is het dus zowel mogelijk om met de originele boeken te beginnen, of met de moderne interpretaties daarvan. Hier de drie aanbevelingen:
1) De originele werken. Hier zouden wij allereerst die van Seneca aanraden. Levenskunst is een verzameling van zijn essays, en is een goede om mee te beginnen. (De Brieven aan Lucilius zou een goed vervolg hierop zijn voor Seneca). Na Seneca is Marcus Aurelius waarschijnlijk de tweede stoïcijnse auteur voor nieuwkomers, en Epictetus de derde en laatste.
2) Introductieboeken. Voor een goede introductie tot het stoïcisme is het boek van Massimo Pigliucci aan te raden (misschien in combinatie met die van William Irvine).
3) Modern stoïcijnse boeken. En als derde optie, voor een modern kijk op het stoïcisme, zijn beide boeken van Ryan Holiday een goede (Het Obstakel is de Weg & Ego is de Vijand).
Zijn er nog boeken die missen? Heb je andere aanbevelingen? Wij horen ze graag!
Voor andere aanbevelingen bekijk ook onze suggesties voor algemene praktische filosofieboeken.
Al een paar jaar blij met stoicijnse.blogspot.com
bijna wekelijkse duiding van stoa aspecten
heel 2019 in 52 bijdragen over Epictetus
groet, Wim
Ik mis in jullie interessante lijst nog enkele Nederlandstalige publicaties over de Stoa, onder andere verschillende boeken en een hoorcollege op dvd van Miriam van Reijen, voorts een oud boekje, misschien nog tweedehands te krijgen, waar ik veel aan had: M. van Straaten, kerngedachten van de Stoa. Ook onmisbaar, vooral voor de oude Stoa vind ik Diogenes Laërtius, Leven en leer van beroemde filosofen; en ten slotte, zelf schreef ik een boek onder de titel: ‘Stoïsche notities, De stoïcijnen en andere klassieke filosofen als bron van inspiratie voor geluk en een mooiere wereld’ (2008) http://www.at-a-lanta.nl/boek-44-Stoa.html, Dit boek loopt nog steeds goed en heeft al verschillende herdrukken beleefd. Hartelijke groet!
Beste Rymke, bedankt voor de suggesties! Ik was er persoonlijk nog niet bekend mee, maar ik zal ze zeker bekijken.
– Willem
Wat houden eigenlijk de losse fragmenten en colleges van Epictetus in? Het handboekje heb ik al maar ik zit te twijfelen om het boek vrij en ontkwetsbaar te kopen ( hier staat het handboekje ook in maar ook de colleges en fragmenten) Maar ik vraag me af als je het handboekje al hebt of dit het wel waard is?
Beste Bryan, zie het handboekje meer als een samenvatting van de filosofie van Epictetus op een hele korte en bondige manier. De colleges zijn daarentegen heel uitgebreid en ze gaan op wat dieper op de materie in (vandaar dat het ook wat minder toegankelijk is). Als ik naar mijn edities kijk: het handboekje heeft grofweg 70 pagina’s op klein formaat, de verzamelde werken bijna 500 op een veel groter formaat.
Is het de moeite waard als je het handboekje al gelezen hebt? Ik denk van wel, mits je het handboekje kon waarderen en graag meer wilt weten over de filosofie van Epictetus.
Midden jaren 80 is in colleges van Sipko Melissen over Humanisme het boek van Justus Lipsius(Joost Lips) behandeld. De titel is “Over standvastigheid bij algemene rampspoed”. Met dit boek bracht hij het gedachte goed van de Stoa onder de aandacht van een breder publiek maar zette hij de stoïsche leer en filosofie ook opnieuw op de kaart.
Aansluitend bij het boek ‘The inner citadel’ (La citadelle intérieure ) van Pierre Hadot: van deze tekst is nu (herfst 2022) een Nederlandse vertaling van M. van Buuren beschikbaar (verschenen bij Damon).