Stoïcisme

7 Stoïcijnse Oefeningen voor de Moderne Stoïcijn

In tegenstelling tot wat veel mensen denken is filosofie bedoeld voor de praktijk. Of beter gezegd, de originele intentie van filosofie was om mensen te helpen in de praktijk.

Ergens tussen dat moment en heden ten dage lijkt filosofie echter steeds meer richting de klaslokalen te zijn gegaan. Tegenwoordig lezen mensen enkel filosofen op school, maar niet meer ‘vrijwillig’ om hun leven te verbeteren. En dat is jammer, want filosofie – en zeker de filosofie van het stoïcisme – kan enorm veel waarde bieden.

‘Filosofie’ is een samenstelling van twee Griekse woorden: ‘liefde’ en ‘wijsheid’. Liefde voor de wijsheid dus. En waar kunnen we wijsheid het beste gebruiken? Voor ons leven, voor de praktijk, voor alle problemen die we tegenkomen, en alle moeilijkheden die we ervaren.

Het stoïcisme is het perfecte voorbeeld van praktische filosofie met praktische wijsheden. Het is niet ouderwets, oubollig, saai of theoretisch. In tegenstelling juist! Het is relevant gebleven door de eeuwen heen, het is gericht op mensen en hun problemen, en het geeft richting aan het leven.

Een belangrijk onderdeel van het stoïcisme zijn de praktische oefeningen. Deze stoïcijnse oefeningen hebben een aantal doelen:

  1. Ze bereiden je voor op problemen of tegenslagen die je kunt ervaren in het leven.
  2. Ze helpen je om de ‘beste’ versie van jezelf te worden.
  3. Ze laten je zien hoe je gelukkig kan worden door je te richten op wat belangrijk is.

“Daarom dringen filosofen erop aan niet te volstaan met leren, maar het ook praktisch toe te passen en zich daarin dan verder te oefenen. Immers, gedurende lange tijd zijn we eraan gewend het tegendeel daarvan te doen en gaan we te werk volgens inzichten die met de juiste opvattingen in strijd zijn; dus als we die niet zelf toepassen, zijn we alleen maar bezig de opvattingen van anderen uit te leggen.”
Epictetus

Waarom is het dan dus van belang om deze oefeningen toe te passen?

Omdat het niet gaat om de kennis die je hebt, maar over wat je doet in de praktijk. Praktische filosofie betekent dat je het elke dag opnieuw moet toepassen, want met kennis alleen bereik je niets. Iedereen begrijpt hoe je een marathon moet lopen, maar alleen door regelmatig te trainen en jezelf te verbeteren kun je het ook echt doen. Dit is hetzelfde met de stoïcijnse oefeningen: ze zijn makkelijk te begrijpen, maar alleen door het regelmatig toe te passen kun je het optimale uit het stoïcisme halen en je leven verbeteren.

Hieronder de 7 belangrijkste stoïcijnse oefeningen.

1. Negatieve visualisatie – De premeditatio malorum

“Een wijs man overkomt niets tegen zijn verwachting. Alles verloopt voor hem niet zoals hij wil, wel zoals hij denkt. En het eerste wat hij denkt is dit: er kan best iets zijn wat mijn plannen doorkuist.”
Seneca

Lang niet alles in het leven verloopt volgens onze verwachtingen. De stoïcijnen waren zich hier van bewust en vandaar dat ze probeerden om zichzelf hier op voor te bereiden. Negatieve visualisatie, of de premeditatio malorum (letterlijk ‘overdenking van het slechte’), was hier een belangrijk onderdeel van.

Alles wat ons namelijk verrast heeft een extra grote impact. Wie zich daarentegen heeft ingebeeld dat er iets slechts of negatiefs kan gebeuren, heeft zichzelf ook al mentaal voorbereid op deze gebeurtenis. Het haalt de angel uit de situatie, en zorgt ervoor dat we niet in paniek hoeven te raken en kalm kunnen reageren.

De oefening is heel simpel, en kan op verschillende manieren werken.

Heb je een specifieke afspraak of gelegenheid binnenkort? Misschien een sollicitatiegesprek, een date, een examen, of iets anders? Bedenk dan wat er allemaal fout kan gaan. Misschien word je ziek, verpest je je examen, vallen er ongemakkelijke stiltes tijdens je date, et cetera. Hoe zou dat zijn? Hoe zou je je voelen? En hoe zou je het kunnen voorkomen, of hoe zou je reageren in die situatie?

Negatieve visualisatie werkt ook met algemene zaken. Hoe zou het zijn om verlamd te zijn? Of als je partner of familie plots komt te overlijden? Wat zou je doen? Hoe zou je reageren? En wat als je zelf ernstig ziek wordt, of op sterven ligt? Hoe voelt dat? Hoe zou je je gedragen?

Al deze overdenkingen bereiden ons voor op het slechte en het negatieve in de wereld. Eén ding weten we namelijk zeker: onze plannen zullen in de soep lopen, maar dit moet niet tegen onze verwachting in zijn.

(Zie hier voor een uitgebreidere uitleg over de stoïcijnse negatieve visualisatie en de voordelen die het kan bieden.)

2. Rolmodellen Wat zou de wijze doen?

“Ik ben geen wijze. Verlang dus niet van mij dat ik even goed ben als de besten, maar beter dan de slechten. Dagelijks wat terreinwinst boeken om mijn verkeerde eigenschappen, kritisch blijven op mijn fouten, dat is goed genoeg voor mij.”
Seneca

De stoïcijnen refereren regelmatig naar “de wijze.” Deze stoïcijnse wijze is de perfecte persoon, die leeft volgens de klassieke deugden en volgens de natuur. Het is het ideale voorbeeld van hoe een mens moet zijn, en hoe hij of zij moet handelen. Natuurlijk bestaat een ‘perfecte wijze’ in het echte leven niet, maar het kan wel dienen als een rolmodel.

Het is een beetje zoals de ‘Wat zou Jezus doen?’ slogan die populair was in jaren negentig. Het stellen van deze vraag helpt om na te gaan hoe je zou moeten reageren in een bepaalde situatie.

Voor de stoïcijnen werkt dit exact hetzelfde:

  • Als iemand je beledigt, hoe zou je daarop reageren? Wat zou de wijze doen?
  • Als je zoon of dochter niet luistert en kabaal schopt, hoe zou je daarop reageren? Wat zou de wijze doen?
  • Als je vlucht geannuleerd wordt terwijl je op het vliegveld staat, hoe zou je daarop reageren? Wat zou de wijze doen?

Met deze perfecte wijze in ons achterhoofd kunnen we beter handelen en beter op moeilijk situaties reageren. Het geeft ons ook de kans om ons karakter te vergelijken: in hoeverre zijn wij wijs (of niet)?

Mensen zijn gebrekkig, dat geven de stoïcijnen toe, maar we kunnen wel proberen om elke dag steeds meer als een wijze te leven. Het stellen van deze vraag helpt daarbij. Het geeft ons niet alleen vergelijkingsmateriaal met een persoon die perfect is, maar het biedt ook de kans om een moment van rust te nemen en te reflecteren voordat we ergens op reageren. En vaak is dit moment van rust al voldoende om niet te reageren volgens onze eerste emoties, maar juist rationeler en wijzer.

3. Plaats het in perspectief

“Je kunt je ontdoen van veel overbodigs dat je belemmert, want het hangt alleen van je eigen oordeel af. Je kunt onmiddellijk veel ruimte scheppen voor jezelf wanneer je de hele kosmos in je overwegingen betrekt en nadenkt over de oneindigheid van de tijd en beseft hoe snel ieder individueel ding verandert, hoe kort het maar is van zijn ontstaan tot zijn vergaan, hoe eindeloos de tijd is vóór zijn ontstaan en al even onmetelijk na zijn vergaan.”
Marcus Aurelius

Veel van onze dagelijkse belemmeringen en problemen bestaan alleen omdat wij er betekenis aan geven. Alles lijkt van groot belang in het heetst van de strijd als we ermee geconfronteerd worden. Misschien is het een relatie- of geldprobleem, misschien ben je zojuist ontslagen, of misschien sta je vast in de file. Als we dit in perspectief plaatsen, hoe belangrijk zijn deze situaties nou echt?

In perspectief plaatsen, voor Marcus Aurelius en de stoïcijnen, betekent twee dingen: in perspectief van de oneindigheid van tijd, en in perspectief van de wereld om je heen.

In perspectief van de oneindigheid van tijd, hoe belangrijk is jouw probleem nou echt? Natuurlijk lijkt het op dit moment van groot belang, maar morgen, over een week, over een jaar? Is het dan nog steeds zo belangrijk? In het merendeel van de gevallen is het antwoord ‘nee’,  en is het probleem dat we nu ervaren is niet zo belangrijk als gedacht.

Voor het perspectief van de wereld om je heen, neem een kijkje ‘van bovenaf gezien’ op het probleem.  Plaats jezelf in de derde persoon en ‘zoom’ als het ware uit – eerst vanuit je huis of appartement, de straat waarin je woont, dan de stad, het land, totdat je de hele wereld met het heelal ziet. In vergelijking met de grootheid van de wereld, het heelal, en alle problemen van mensen op de aarde, hoe belangrijk, urgent, of noodzakelijk is jouw probleem nu echt?

Het in perspectief plaatsen van onszelf en onze problemen laat zien hoeveel betekenis we er echt aan moeten geven. Vaak worden we geleid door onze emoties, maar dat is moeilijker als we een stapje terug nemen, en het plaatsen in de oneindigheid van de tijd, of in de grootheid van de wereld om je heen. Een mens lijdt immers altijd het meest onder het lijden dat hij vreest. Maar met het juiste perspectief hoeven we minder te vrezen, en dus minder te lijden.

4. Vrijwillig ongemak

“Een stier wordt niet ineens een stier en een mens wordt niet ineens een krachtige persoonlijkheid. Daarvoor moet je in de winter geoefend hebben, en je moet je er goed op voorbereiden, zodat je leert niet blindelings af te stormen op dingen die niet bij je horen.”
Epictetus

Vrijwillig kiezen voor ongemak, dit is niet iets waar we gemakkelijk ‘ja’ tegen zeggen. Als we namelijk eenmaal aan iets luxueus of aan een gemak gewend zijn, is het moeilijk om hier weer afstand van te nemen. Dit wordt ook wel hedonistische gewenning of acceptatie genoemd, en het treedt snel op. Als we eenmaal aan een gemak of een luxe gewend zijn, kunnen we ons niet meer voorstellen om zonder te leven.

Dit is natuurlijk gevaarlijk: we worden immers afhankelijk. Als we het niet kunnen krijgen of als het ons afgenomen wordt, dan zijn we ongelukkig, verdrietig of boos. Onze dagelijkse koffie van Starbucks, elke paar jaar een nieuwe auto, overdadig eten, en alle andere gemakken; zodra we het hebben, kunnen we niet meer zonder.

Maar een stoïcijn moet niet afhankelijk zijn of worden van externe zaken. Alleen intern kunnen we geluk en voldoening vinden – niet in externe dingen.

Om dus te leren om niet afhankelijk te worden van externe dingen, oefenen de stoïcijnen met vrijwillig ongemak. Seneca, één van de rijkste mensen in zijn tijd, schrijft hier bijvoorbeeld over. En ook bij de andere beroemde stoïcijnen is het kweken van onze onafhankelijk een veelvoorkomend thema.

Vrijwillig ongemak kiezen is niet bedoeld als een permanente situatie, maar als iets wat we zo nu en dan moeten doen om te beseffen dat alle externe dingen niet belangrijk zijn, en dat we ook best zonder kunnen.

Vrijwillig ongemak kan in verschillende vormen komen, maar denk aan: slaap een nacht op een luchtbed in plaats van je eigen comfortabele bed, probeer een week door te komen zonder koffie, neem de bus in plaats van de auto, eet een simpel dieet voor een paar dagen, of doe één dag vasten per maand.

Kleine veranderingen, maar het laat zien dat we best zonder kunnen, en dat wat we nu vrezen om kwijt te raken, eigenlijk helemaal zo erg niet is. We kunnen leven zonder luxe en zonder alle moderne gemakken – dat is wat vrijwillig ongemak ons leert.

5. Besef dat alles slechts geleend is

 “De wijze kan niets verliezen wat hij kan voelen als verlies. Want hij bezit maar één ding, deugd, en dat kan hem nooit worden ontnomen. De rest beschouwt hij als geleend. En wie bekommert zich om het verlies van wat niet zijn eigendom is?
Seneca

Volgens de stoïcijnen zijn er slechts een aantal dingen die waarlijk van een mens zelf zijn: de geest, handelingen, acties, en houding – en dan houdt het wel zo’n beetje op. Alles wat niet van jou is: je gezondheid, rijkdom, faam, bezittingen, relaties, vrienden, en andere ‘externe’ dingen – dit alles is slechts geleend.

Van al deze bovengenoemde zaken lijkt het wel alsof ze van ons zijn, maar ze kunnen ieder moment worden weggenomen. Je familie en vrienden? Ze kunnen elk moment sterven, of je verlaten. Je huis, auto, en andere bezittingen? Ze kunnen op elk moment gestolen of vernietigd worden. Je reputatie of beroemdheid? Dit is ook niet van jou, het kan immers op elk moment aangetast worden.

Alle ‘externe’ zaken kunnen zonder opgave weggenomen, gestolen, en aangetast worden, of sterven. Beschouw al deze dingen dan ook als geleend – met een uiterste datum voor teruggave.

Deze stoïcijnse oefening – bewust onszelf helpen herinneren aan het feit dat alle ‘externen’ slechts geleend zijn – heeft twee grote voordelen:

  1. Het zorgt ervoor dat we ons kunnen richten op de zaken die wel van ons zijn. Onze meningen, houdingen, en geest. Hier kunnen we voldoening en geluk vinden.
  2. Het zorgt ervoor dat we ons meer bewust zijn van de tijdelijk en vergankelijkheid van externe dingen, waardoor we er nu meer van kunnen genieten. Onze vrienden, familie, en andere relaties, het is misschien de laatste keer dat we ze spreken – laten we er dus extra van genieten. Onze auto, huis, en andere bezittingen; we mogen ze slechts tijdelijk gebruiken, dus laten we dankbaar zijn dat we ze op dit moment hebben.

6. Elke dag een klein stapje

“Dus als je niet driftig wilt zijn, geef dan geen voedsel aan die drift, zet die niets voor waardoor hij kan groeien. Bezweer meteen de eerste aanval en tel de dagen waarop je niet driftig bent geworden. Op de eerste dag wordt die gewoonte immers al verzwakt, om vervolgens geheel te verdwijnen”
Epictetus

Er zijn maar weinig dingen die we in één keer kunnen verbeteren of veranderen. Normaal gesproken is alles wat moeilijk is (het verbeteren van ons karakter, het oprichten van een bedrijf, het opvoeden van onze kinderen, et cetera) een dagelijkse strijd. We bereiken deze doelen niet met enkele grote stappen, maar door continue – dagelijks – kleine stapjes richting ons doel te zetten.

Epictetus schrijft over het willen verbeteren van woede en driftigheid. Misschien hebben wij andere dingen waar we aan willen werken – het verminderen van ons uitstelgedrag, negativiteit, of iets anders. Dit zijn zaken waar we dagelijks aan moeten werken, en waar we dagelijks voor moeten strijden.

De beste manier om dit te doen is om te focussen op wat wél in onze controle is. Volgens de stoïcijnse kijk is het niet juist om je te richten op ‘externe’ resultaten aangezien je daar niet 100% de controle op hebt. Het hebben van een succesvol bedrijf of wereldberoemd worden, dat ligt niet 100% aan ons. Maar waar je wel controle op hebt, is om elke dag een klein stapje te zetten richting het grotere doel.

Ben je niet in controle van je emoties en word je snel boos? Richt je dan niet op het veranderen van je karakter, maar probeer alleen vandaag niet boos te worden, en probeer alleen vandaag in controle te zijn van je emoties. Dat is het enige dat telt.

Ben je niet productief en lijd je aan uitstelgedrag? Richt je dan niet op een onmogelijk groot doel, maar probeer alleen vandaag een stapje te zetten om productief te zijn, probeer alleen vandaag iets niet uit te stellen. Dat is het enige dat telt.

Richt je dus op wat voor je is, want elk klein stapje zorgt immers voor een groot cumulatief geheel. En hoewel je niet de volledige controle hebt over het eindresultaat dat je wilt bereiken, heb je wel controle over de kleine stapjes die je dagelijks neemt. Ons enige doel is dan ook om niet een dag over te slaan, en dagelijks ietsje dichterbij het einddoel te komen.

7. Dagelijkse reflectie

“Laat niet de slaap over je vermoeide oogleden komen,
voordat je alles overdacht hebt wat je overdag gedaan hebt.
‘Waar heb ik gefaald? Wat heb ik gedaan? Wat heb ik verzuimd wat ik wel had moeten doen?
Begin daarmee en loop dan alles na; berisp jezelf dan
voor wat je verkeerd hebt gedaan, en prijs jezelf voor het goede.”
Epictetus*

Verbetering en verandering bestaat niet zonder reflectie. Daarom hadden zowel Epictetus als Seneca een dagelijkse reflectie aan het eind van de dag. Wat ging er goed? Wat kan nog verbetering gebruiken? Wat moet ik morgen anders doen?

Deze dagelijkse reflectie houdt je scherp. Gedurende de dag ben je meer bewust van wat je aan het doen bent. Je kunt de conclusies van de voorgaande avond namelijk direct toepassen in de praktijk. En, aangezien je vanavond weer ondervraagd gaat worden, ben je meer gemotiveerd om vandaag ‘goed’ te zijn.

Wat kun je allemaal meenemen in een dagelijkse reflectie? Allereerst, in het algemeen, wat er goed ging vandaag, wat een juiste beslissing was, en wat je misschien minder goed hebt aangepakt. Hoe zou je dit de volgende keer anders aanpakken? Hoe kun je morgen een beter persoon zijn dan vandaag?

Aan de andere kant kun je ook reflecteren op de andere stoïcijnse oefeningen. Heb je negatieve visualisatie toegepast? Heb je vandaag een klein stapje naar een doel gezet? Heb je dingen in het juiste perspectief geplaatst? Wat vond je nuttig aan deze oefening(en) en wat niet?

De dagelijkse reflectie kan volledig mentaal zijn, maar het kan ook handig zijn om een dagelijkse notitie te maken. Niet per se een dagboek, maar een ‘reflectieboek’ als het ware. Zo kun je je groei zien over een bepaalde periode. Waar had je vroeger moeite mee, hoe heb je dat overwonnen, en wat zijn nu de problemen die je ervaart?

Er zijn ook verschillende producten op de markt die je hierbij kunnen helpen, zoals de Daily Stoic Journal. Maar dit is natuurlijk niet noodzakelijk: de beste reflecties zijn degene die jij zelf doet gebaseerd op jouw unieke situatie. De reflecties dienen ter ondersteuning van jouw ontwikkeling of verandering. De manier waarop je de dagelijkse reflectie doet is dan ook van ondergeschikt belang. Belangrijker is het om een dagelijkse reflectie en een moment van bezinning in je leven in te bouwen.

Stoïcijnse oefeningen voor de praktijk

Het doel van deze 7 stoïcijnse oefeningen is om een beter, standvastiger mens te worden. Om problemen te overkomen, onze emoties beter te beheersen, en om meer uit het leven te halen. Maar dit alles kunnen we niet doen zonder te oefenen. Het lezen en begrijpen van bovenstaande stoïcijnse oefeningen is stap één, maar het is niets waard zonder stap twee: de toepassing in de praktijk.

Pak dan ook één van bovenstaande oefeningen en pas het gedurende een week toe. Helpt het je, of niet? Zo niet, kijk dan of een andere oefening je soelaas kan bieden. Biedt één oefening je wel hulp? Probeer dan een tweede toe te voegen en kijk of je het kunt combineren. Op deze manier kun je je portfolio van stoïcijnse oefeningen opbouwen.

Al smedende wordt men smid, en al reflecterende en toepassende wordt men een beter persoon. De stoïcijnse levenskunst en wijsheid kun je dan ook alleen bereiken door te oefenen – dag in, dag uit.


*Epictetus citeert hier een vers dat toegeschreven is aan Pythagoras (Gouden Verzen, 40-44).


Reacties (11)
  1. Marco schreef:

    Bedankt voor de oefeningen. Je hebt gelijk dat de meditaties van Ryan Holiday niet altijd overeenkomen met wat er op dat moment voor je belangrijk is. Maar niets belet je van iets anders te nemen wat beter past. Mooi is dat hij zich wel een week op een thema richt en dat inoefent, en dat er ook een opbouw is in The Daily Stoïc Journal.

  2. Frans Dieleman schreef:

    Jullie artikel over de 7 stoicijnse oefeningen gelezen.
    Mijn naam is Frans ben 67 en zit in een zwaar financieel weer. Ik realiseer me al vele jaren dat dat het om andere zaken gaat dan alleen de materiele maar het blijkt dat deze mij ook stevig in de greep hebben. Wil graag meer weer weten over het stoiisme en deze filosofie in mij opnemen.
    Alleeen al het lezen van dit artikel heeft me veel rust gegeven. Twee uur geleden nog rusteloos nu rustig en vredig de nacht in. IK hoop dat ik nog heel veel kleine stapjes mag zetten en deze mooie levenshouding met anderen mag delen.

    Frans Dieleman
    Balkbrug

  3. De Nieuwe Stoa schreef:

    Beste Frans, bedankt voor je reactie! Het is altijd fijn om te horen dat deze stoïcijnse oefeningen waarde en rust bieden in de praktijk.

  4. Mieke schreef:

    Wat een en eye opener.
    In deze angstige tijd, Corona, de onzekerheid en angst.
    Mijn lief die in een afgegrendeld België woont….maar wat stelt mijn probleem voor bij de wereld problemen en bij de mensen die op de ic liggen….alles is relatief. Bedankt.

  5. Angela schreef:

    Bedankt voor deze gratis, nuttige tijdsbesteding, zelfontplooiing, reflectie en de zoektocht naar waar je wel invloed op hebt is een fijne houding in deze tijd. Ik zie uit naar de andere e mails.
    Bedankt, Angela.

  6. Diny Vervoort schreef:

    Ontzettend bedankt voor dit mooie artikel met praktische handvaten. Juist in deze tijd waarin we ‘op afstand’ met anderen meer naar binnen mogen gaan. Heel veel dank, Diny

  7. Hans Ansems schreef:

    Lang op zoek geweest. In dit stuk zitten veel herkenningspunten. Samen met de aangereikte handvatten ( de oefeningen) een leidraad om voortschrijdend inzicht voor jezelf te realiseren.

  8. Laura schreef:

    Goede oefeningen! Er staat wel een foutje in het Latijn, premeditatio malorum moet het zijn 🙂

  9. De Nieuwe Stoa schreef:

    Beste Laura, bedankt voor het doorgeven – we hebben het aangepast!

  10. Rachid schreef:

    Ik heb veel terug gevonden van stiocijn in mijn eigen leven. Vooral de zelfreflectie en mijn plek in het universum.
    het bekijken van een situatie vanuit een derde. grappig hoe ik redelijk stiocijn ben zonder het woord te kennen.
    Ik sta mijzelf toe deze filosofie verder machtig te worden. Heb de strijd aanvaard tegen mijn driftigheid boosheid.
    ik zal kleine stappen nemen richting mij soelaas. Dank je wel voor deze filosofie.

  11. André van der Wal schreef:

    Wat een edele, praktische en verrijkende inzichten heeft het stoïcisme mij geschonken!
    Het biedt mij handvatten een beter mens te worden.

Geef een Reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met (*)