Dit artikel is geschreven door Justin Lahaije, student cultuurwetenschappen aan de Universiteit van Maastricht & leerling van het stoïcisme. Hij schreef al eerder op De Nieuwe Stoa over zijn persoonlijke stoïcijnse dagboek, minimalisme voor het brein, stoïcijnse nieuwsgierigheid, en vrijheid.
Wat heeft de stoïcijn eraan om zichzelf te zien als een eeuwige student? Het is immers een sentiment dat pas naar boven is komen drijven in de periode dat Panaetius van Rhodos en Posidonius van Apamea de belangrijkste vertegenwoordigers waren van de stoïcijnse school. De tijd van de zogenaamde Midden-Stoa. Hiervoor, toen Zeno van Citium nog aan het hoofd van de school stond, was het de bedoeling dat je altijd als de ideale wijsgeer leefde, anders deed je het toch echt fout.
Het komt erop neer dat er een meer realistisch ideaal werd aangenomen in de Midden-Stoa. Het ideaal van de filosoof die iedere dag aan zichzelf werkt, in plaats van de persoon die iedere seconde van de dag helemaal stoïcijns leeft. Dit maakt de stoïcijnse filosofie niet alleen meer toegankelijk en vergevingsgezind, maar er zitten ook nog andere voordelen aan. Maar wat zijn die voordelen?
De filosoof als student
Het populaire beeld van de filosoof is iemand die alle wijsheid van de wereld al heeft geabsorbeerd. Het populaire beeld van een student is iemand met veel intellectuele potentie die een zonnige toekomst tegemoet gaat door middel van studie. Het soort student dat ik in dit artikel behandel ziet er wat anders uit. Ik spreek over de persoon die gelooft dat er altijd wel iets nieuws is wat je kunt leren. De persoon die nooit een moment van verveling ervaart, want er is altijd een moment om aan jezelf te werken. Daarnaast is het iemand die zichzelf vergeeft wanneer ze een steek laten vallen, om die vervolgens weer vol goede moed op te pakken. Ook is het iemand die niet alleen wijsheid haalt uit de primaire- en secundaire bronnen van hun eigen school, maar ook uit die van anderen.
Een aantal maanden geleden heb ik dit sentiment in meer detail verwoord in één van mijn persoonlijke notities:
‘Aristoteles zei dat als iemand een idee kan overdenken en evalueren zonder het direct te accepteren als een waarheid dan is dat een teken dat deze persoon een geleerd mens is. Laten we dat eens een praktische les maken: voordat je kan bepalen of een idee van een ander behulpzaam, voordelig of waarheidsgetrouw is, moet je eerst het volledige idee contempleren. Duik in alle implicaties. Overpeins of deze implicaties relevant zijn voor het leven van een goed leven, overpeins of deze implicaties ook echt in lijn staan met de werkelijkheid, overpeins welke andere ideeën uit het originele idee voortspringen. Daarna pas kun je redelijkerwijze het idee afwijzen of aannemen.
Onthoud echter dat dit een proces is. Het is mogelijk dat je het desbetreffende niet in z’n volledigheid hebt begrepen de eerste keer dat je erover nadacht. Je komt er misschien achter dat je bepaalde ideeën later in je leven alsnog moet afwijzen of aannemen. Dat geldt niet alleen voor andermans ideeën, maar ook voor die van jezelf.
Daarnaast kunnen ideeën van anderen of jezelf, die je in eerste instantie hebt afgewezen, je inspireren om andere ideeën te creëren die meer in lijn staan met het soort leven dat je wilt leven. Afgewezen ideeën kunnen je ook inspireren om bepaalde ideeën die je eerder al had geadopteerd nog wat te nuanceren.’
Andermans ideeën, een praktische houding, nederigheid, de motivatie om precies te zijn en geduld. Dat zijn de hoofdonderwerpen die terugkomen in deze persoonlijke notitie. Wat het eigenlijk kortweg zegt is: met een nederige, praktische en geduldige houding kun je bijzonder veel wijsheid vergaren van andere denkers. Het stoïcisme kan namelijk niet beoefend worden zonder je wijsheid in de praktijk te brengen.
Epicurus en Aristoteles als leraren van Seneca
Ik dacht altijd dat de uitspraak “Woede is tijdelijke waanzin” een uitspraak van Lucius Annaeus Seneca zelf was. In Letters from a Stoic is het echter zo dat hij Epicurus citeert in één van zijn brieven naar zijn vriend Lucilius. Het aanhalen van andermans wijsgerige uitspraken is iets dat Seneca wel vaker doet. Zo heeft hij dat ook gedaan in zijn werken Over Woede waarin hij, net zoals ik, Aristoteles aanhaalt. Aristoteles heeft uitspraken gemaakt over het nut van de emotie van boosheid. Wat hier bijzonder aan is, is dat Seneca het eens is met Epicurus en oneens met Aristoteles. Seneca schrijft uitgebreid over waarom hij het met Epicurus eens is en waarom hij het met Aristoteles oneens is. Seneca heeft simpelweg nagedacht over hun ideeën en wat voor implicaties die hebben. Daarnaast heeft hij gekeken naar de context waarin deze wijsgerigen hun uitspraken plaatsten.
Seneca zegt niet: zijn idee is anders dan die van mij, dus het is fout. Nee, Seneca zegt in een van zijn brieven: ik lees graag de werken van filosofen buiten mijn eigen school, want dan kan ik leren waar mijn eigen kennis nog te wensen over laat en leer ik ook nog eens om de ideeën waarvan ik wel weet dat ze kloppen te verdedigen tegen de ideeën van anderen. Hij maakt het metaforische fundament van zijn wijsheid sterker en sterker. Daarnaast zal niemand hem meer van de wijs kunnen brengen met hun valse uitspraken en ideeën. Het is dan ook typisch voor de stoïcijn om niet in het leven te staan met het idee dat hij alles weet, maar dat er altijd nog iets bij te leren valt.
Epictetus over leren
Er is een uitspraak van Epictetus waarin hij zegt dat de persoon die denkt alles te weten, niks kan leren. En gelijk heeft hij! Als je namelijk in het leven staat met het idee dat je toch alles wel weet, dan ga je nooit pogingen doen om een betere versie van jezelf te worden dan de versie die je nu bent. Je sluit letterlijk de deur voor nieuwe informatie en zelfverbetering. Het tegenovergestelde van Epictetus’ nederige houding zou zijn: mijn wijsheid is volmaakt.
Om ervoor te zorgen dat ik zelf niet in deze val trap heb ik ooit geschreven: ‘Stap iedere ochtend opnieuw de dag in met het idee dat je van iedereen iets kan leren.’ Als er naar de persoonlijke notitie gekeken wordt die ik eerder heb genoemd in het artikel, kan daar uit op worden gemaakt dat je niet alleen iets kan leren van uitspraken en ideeën die blijken te kloppen, maar ook van ideeën die niet blijken te kloppen. Als je bekend bent met de stoïcijnse leer zal het je niet verrassen als ik zeg dat dit een vorm is van ‘alles dat je overkomt ten harte nemen’. Je kunt alles wat je overkomt gebruiken om je leven zo te leven als je dat zelf wilt. Je moet er alleen even wat moeite voor doen. De juiste houding aannemen is al het halve werk.
Hoe nu in de praktijk?
Als je echt serieus bent over het gebruiken van de ideeën van anderen om je persoonlijke verzameling wijsheid meer waarheidsgetrouw en praktischer te maken, dan is daar zeker een manier voor. Taalgebruik, intentie, context en implicaties zijn hier van belang.
Allereerst kun je een vals idee al herkennen aan verkeerd taalgebruik. Soms gebruikt iemand een woord zoals ‘geluk’ wanneer ze eigenlijk het woord ‘plezier’ bedoelen. Deze twee woorden zijn geen synoniemen, hoewel sommigen het argument zullen noemen dat plezier tot geluk leid. Echter, waar het hier om gaat is dat als je echt goed wilt nadenken over andermans ideeën je moet begrijpen wat ze zeggen. Spreekt deze persoon over geluk of over plezier? Als je dat soort zaken goed op een rij hebt, kun je verder.
Het is ook belangrijk om te achterhalen wat de intentie is van de persoon die de uitspraak doet. Als ik zeg dat het lezen van dit artikel je leven zal verbeteren met een factor van 58, dan is het belangrijk om na te denken over waarom ik dat zeg. Wat is mijn achtergrond? Welk voordeel heeft de spreker eraan als de luisteraar de uitspraak gelooft? Heeft deze persoon het goed of slecht met mij voor? Is deze persoon kalm of emotioneel? Vanuit welk perspectief wordt deze uitspraak gedaan? Wat kan deze persoon bereiken met deze uitspraak? Ga zo maar door. Overigens zeg ik niet dat het lezen van dit artikel je leven gaat verbeteren met een factor van 58. Waar het om gaat is dat je al snel flauwekul uit je leven kunt filteren wanneer je consequent dit soort vragen aan jezelf stelt. Een reclame kan je een stralende huid beloven, maar als je niet nadenkt over de intentie van die reclame om je simpelweg van je geld te ontdoen, dan ga je geloven wat er gezegd wordt.
De context is het meest simpel. Als je achterneef genaamd Karel een uitspraak maakt over ethiek wanneer hij een filosofielezing geeft aan de universiteit waar hij werkt, dan kun je ervan uit gaan dat Karel zijn uitspraken gebaseerd zijn op intellectuele overwegingen die hij heeft gemaakt. Maar als Karel een uitspraak maakt over ethiek wanneer hij zomaar een beetje aan het praten is aan de bar om de hoek, dan mag je ervan uit gaan dat Karel’s uitspraak wellicht niet heel overwogen is. Dat zijn uitspraak wel overwogen is valt echter niet buiten de mogelijkheden. Als je vermoedt dat er misschien toch iets achter een uitspraak zit kun je simpelweg vragen: goh, hoe ben je hier zo op gekomen? Of: wat heeft ervoor gezorgd dat je op deze conclusie kwam? Als Karel dan antwoord geeft kun je de punten van overweging die in de vorige twee paragrafen zijn beschreven weer aanhalen om ervoor te zorgen dat je niet misleid wordt.
Wat misschien nog wel het allerbelangrijkste is zijn de implicaties van een idee. We hebben het in de geschiedenis vaak gezien. Iemand komt met een idee dat zeer zeker een utopie van het leven gaat maken. Vervolgens worden deze plannen in werking gezet en zie je de schade die het aanricht. Meestal zie je op dat moment pas in dat de plannen die de desbetreffende persoon voorstelde ook haast niet op een andere manier uitgevoerd hadden kunnen zijn geworden. Dit soort onredelijke implicaties kunnen ook voorkomen bij ideeën die iets kleiner van schaal zijn dan een utopie creëren. Het advies blijft hetzelfde: duik in de implicaties, anders ga je mee in slechte ideeën.
Er is ook literatuur over kritisch denken om jezelf te trainen, mocht je liever een wat meer academische bron willen raadplegen voor deze vaardigheid. Een van mijn persoonlijke aanbevelingen is: Mastermind door Maria Konnikova. Hierin beschrijft Konnikova hoe het brein denkt, welke fouten het kan maken, en hoe je ervoor kunt zorgen dat de kans op denkfouten zo klein mogelijk wordt. Maar er zijn natuurlijk veel meer bronnen hierover te vinden. Een hiervan is een lezing door de Stoïcijnse filosoof Musonius Rufus, Lecture I: That There Is No Need Of Giving Many Proofs For One Problem, waarin hij spreekt over de juiste manier van het formuleren van een op waarheid beruste uitspraak, en hoe je in twee stappen kunt nagaan of een uitspraak waarheidsgetrouw is of niet. Ik adviseer om te beginnen met het oefenen van de analyse van uitspraken door in gesprek te gaan met jezelf in een notitieboekje. Daarna wordt het makkelijker om uitspraken uit te pluizen in het dagelijks leven.
Nu dat je weet wat je aan andermans ideeën hebt en je een idee hebt van hoe je met deze ideeën om kunt gaan wens ik je veel leerplezier toe.
Wees goed, zolang je nog leeft, zolang je nog kan.
Wees goed, zolang je nog leeft, zolang je nog kan. Voor een stoïcijn is dit een vreemde opdracht. Ook voor een stoïcijn is het belangrijk zich te realiseren dat de opdracht ‘wees goed’ uitsluitend betrekking heeft op zijn/haar eigen begrip van het goede. De stoïcijnse filosofie is een zeer persoonlijke filosofie.
Justin, weer een mooi artikel. Dit doet me denken aan een ‘meme’ die ik ergens las. Don’t criticize people that it will never work, when they are already doing it. Door het goed jezelf inwerken in de ideeën van anderen en jouw eigen reactie daarop, maak je jezelf meer bewust van de eigen (voor)oordelen en waar deze mogelijk een inperking voor jezelf vormen.
Dankjewel Nico,
Ik ben het helemaal met je eens. Leuk ook hoe deze meme een wijze les bevatte.
Nog veel wijsheid toegewenst!